NPK

Józef K. Kurowski, Hieronim Andrzejewski, Piotr Witosławski, Adam Świć, Piotr Wypych, Marcin Kiedrzyński

Bąkowa Góra - wieś znana od XIV w., położona około 6 km na północ od Przedborza, przy trasie do Sulejowa. Zabudowania wsi wspinają się na wschodni stok, górującego nad doliną Pilicy, wzniesienia o wysokości 282 m n.p.m. Wzgórze zbudowane jest z jurajskich wapieni i kredowych piaskowców. Skały te zalegają płytko pod utworami trzecio- oraz czwartorzędowymi i miejscami widoczne są na powierzchni. Piaskowcowe wyrobiska na szczycie wzniesienia porasta „parkowy” starodrzew z bogatym runem grądowym. W drzewostanie spotykamy m.in. dwustuletnie lipy, graby, wiązy i jesiony. Park jest wpisany na listę obiektów zabytkowych.
Panorama spod szczytu wzniesienia Bąkowej Góry należy do najpiękniejszych w Polsce Środkowej. Widoczne są: w kierunku pd.-zach. - Góra Chełmo (323 m n.p.m.), w kierunku pd. i pd.-wsch. - miasto Przedbórz oraz wzniesienia Pasma Przedborsko-Małogoskiego, w kierunku wsch. i pn. wsch. - dolina Pilicy, a za nią Diabla Góra (285 m n.p.m.) na Wzgórzach Opoczyńskich.
Ruiny rycerskiej siedziby obronnej, wzniesionej przez rodzinę Bąków, znajdują się na wschodnim stoku wzgórza, w pobliżu skraju lasu porastającego jego wierzchołek. Budowla powstała w końcu XIV lub na początku XV w., na miejscu starszego założenia obronnego. Została ona zbudowana z łamanego kamienia wapiennego, na planie prostokąta z trzema izbami w jednym trakcie, z wystającą kwadratową basztą przy środkowej izbie. Pod koniec XVII w. dwór został opuszczony i popadł w ruinę. Fundatorem obronnego dworu był Zbigniew Bąk lub jego syn o tym samym imieniu. Obaj należeli do wybitnych postaci Polski Jagiellonów. 
Dwór późnobarokowy, wzniesiony przez Małachowskich, w latach 1770-1780, stoi na niewielkiej terasie, w pobliżu ruin siedziby Bąków. Murowany, parterowy budynek, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, przykryty jest gontowym dachem łamanym, tzw. polskim. Od frontu znajduje się wysunięty ganek, zwieńczony barokowym szczytem, wspartym na parach półkolumienek.
Ruiny średniowiecznego dworu obronnego i dwór szlachecki są obecnie prywatną własnością, można jednak uzyskać zgodę na ich zwiedzenie.
Kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy usytuowany jest na pn.-wsch. od dworu Małachowskich. Murowana świątynia została wzniesiona w XV w., a powiększona i przebudowana w XVII i XVIII w. Na dziedzińcu kościelnym stoi, wybudowana w XVIII w., czworoboczna, murowana, dwukondygnacyjna dzwonnica z dzwonem z 1657 r. z przedstawieniem Matki Boskiej i Ukrzyżowania oraz herbem Nałęcz.
Jednym z proboszczów miejscowej parafii był ks. Antoni Kraszewski, stryjeczny brat Józefa Ignacego Kraszewskiego. Pisarz był jego częstym gościem. Znalazł w okolicy inspirację dla powieści „Jelita – legenda herbowa”, osnutej wokół utrwalonej przez Jana Długosza legendy o Florianie Szarym – bohaterskim rycerzu z bitwy pod Płowcami w 1331 r. Jednym z bohaterów powieści jest Nikosza Bąk. Rycerz-rabuś z Bąkowej Góry, który najeżdża legendarnego Floriana Szarego, mającego siedzibę w zamku Surdęga w pobliskich Majkowicach.

Rezerwat Jawora - rezerwat florystyczny (utworzony w 1987 r. na powierzchni 88 ha), leżący niespełna 0,5 km na pn.-zach. od Bąkowej Góry. Obejmuje zróżnicowany fitocenotycznie fragment lasu, z dominacją grądu i mniejszym udziałem m.in. boru mieszanego, dąbrowy świetlistej, łęgów, olsu. Głównym przedmiotem ochrony jest bogata flora o dużym zróżnicowaniu ekologicznym. Do najcenniejszych gatunków występujących w rezerwacie należą m.in. zimoziół północny, buławnik wielkwiatowy, tajęża jednostronna, parzydło leśne, pełnik europejski, widłak wroniec.

Projektowany rezerwat Łęgi nad Pilicą - Nad Pilicą płynącą skrajem uroczyska Wilkowice rozwinęły się różnorodne zbiorowiska łęgowe, borowe i oraz grądowe, w których stwierdzono 40 gatunków drzew i krzewów. Projektowany na obszarze około 30 ha rezerwat posiada piękny, naturalny krajobraz, na który składają się: meandrująca Pilica, wyspa często zmieniająca swój kształt, zróżnicowany brzeg, jar uchodzący do rzeki, różnorodne typy siedliskowe lasu o swoistej strukturze drzewostanowej i fizjonomii

Majkowice - wieś leżąca 4 km na pn.-wsch. od Bąkowej Góry (dojazd ze Zbyłowic, około 2 km), założona przypuszczalnie około połowy XIII w. Z miejscowością związana jest utrwalona w kronikach Jana Długosza legenda o Florianie Szarym.
W okolicy wsi znajdują się relikty trzech zespołów mieszkalno-osadniczych, spośród których najlepiej zachowane są ruiny renesansowego zamku, na skraju podmokłej doliny Pilicy. 
Ruiny renesansowego zamku znajdują się na południowym skraju wsi. Budowla została wzniesiona przez Majkowskich w połowie XVI w., później rozbudowana. Zamek zbudowano z łamanego wapienia i cegły. Najlepiej zachowała się trzykondygnacyjna, narożna baszta; w przyziemiu na rzucie koła, w środkowej kondygnacji ośmioboczna, w najwyższej - kwadratowa; w ścianach strzelnice kluczowe i renesansowe obramowania okien. Ruiny zamku są ogrodzone i mają prywatnego właściciela.
Nad brzegiem Pilicy usytuowana jest średniowieczna siedziba Nagodziców. Do dziś zachowały się nikłe pozostałości murowanej budowli – niski nasyp z widocznymi zarysami fundamentów.
Wśród podmokłych łąk, między zabudowaniami wsi a Pilicą znajduje się grodzisko stożkowe. Ma postać kolistego kopca, otoczonego szeroką fosą i zewnętrznym wałem obwodowym. Jest pozostałością obronnej siedziby rycerskiej. Pierwotnie prawdopodobnie istniała ciągłość zasiedlenia między grodziskiem a budowlą nad brzegiem Pilicy.

Łęg Ręczyński - ładnie położona nad Pilicą wieś letniskowa z miejscami noclegowymi.

Ręczno - pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1399 roku. We wsi znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem NP Marii Pocieszenia i św. Stanisława. Zbudowany w XVI lub na początku XVII w. na miejscu dawnego kościoła (pochodzącego prawdopodobnie z XIII w). Po pożarze w 1813 roku był odbudowany i później wielokrotnie przebudowywany, co zatarło jego stylowy późnogotycki charakter. We wsi znajduje się również kapliczka przydrożna murowana, czworościenna z rzeźbą ludową św. Jana Nepomucena. Przy wjeździe do wsi od strony północnej, na skraju lasu, znajduje się, pięknie położony ośrodek sportowy LZS. W Ręcznie corocznie odbywają się plenery malarskie.

Góra Czartoria - pokryte lasem wzgórze (o wysokości 270 m n.p.m.), zbudowane głównie z piaskowców kredowych. Jest to wydłużony ostaniec mezozoiczny (biegnący w kierunku Ręczno-Stobnica); skały kredowe zostały tu odsłonięte spod luźnych materiałów plejstoceńskich wskutek długotrwałych procesów denudacji i erozji. Na szczycie znajduje się stary kamieniołom.
Góra Czartoria jest najdalej na północ wysuniętym mezozoiczną formą Wzgórz Radomszczańskich i stanowi północną rubież Wyżyny Małopolskiej po lewej stronie Pilicy.

Rezerwat Wielkopole - istniejący od 1984 r. rezerwat chroni na powierzchni 42 ha cenny fragment naturalnego stanowiska jodły pospolitej u podnóża wzgórza Czartoria. Występujące w rezerwacie zespoły leśne, zwłaszcza wyżynny bór mieszany jodłowy posiadają wyróżniające się wartości przyrodniczo-leśne oraz naukowo-dydaktyczne. We florze na uwagę zasługują dwa gatunki górskie: widłak wroniec i kokoryczka okółkowa (KJK).

Łęki Szlacheckie - Pierwsza wzmianka o miejscowości Łęki Szlacheckie pochodzi z 1312 roku i dotyczy dostawy 33 koni bojowych dla króla Władysława Łokietka. Łęki Szlacheckie i okoliczne wioski były znane już w średniowieczu jako rejon hodowli koni, głównie dla wojska.

Zbiornik Cieszanowicki i okolice – zbudowany na rzece Luciąży w 71% znajduje się na terenie gminy Łęki Szlacheckie. Obrzeża zbiornika w większości znajdują się na obszarach leśnych. Miejscem atrakcyjnym turystycznie są także stawy rybne Dziepółć na rzece Luciąży w Bączkowicach. W dorzeczu Luciąży występują bobry. Od wschodu gmina graniczy z Sulejowskim Parkiem Krajobrazowym. Ciekawymi zabytkami w okolicy są kościół w Bęczkowicach oraz dworek w Trzepnicy.

Rozprza – do XIIIw. gród kasztelański i ważny ośrodek administracyjny, pierwsza wzmianka historyczna z 1065 r. Rozprza prawa miejskie otrzymała w 1372 roku, które utraciła w 1870 roku. Z czasem, ośrodek rozpierski zaczął podupadać na korzyść pobliskiego Piotrkowa. Ciekawym zabytkiem jest późnobarokowy kościół, stojący na miejscu starszego, drewnianego. Przy drodze z Rozprzy do Łochyńska wśród łąk znajdują się fragmenty grodziska pierścieniowego z IX – XIII w.

Mierzyn – średniowieczna wieś, z murowanym późnogotyckim kościołem z XVI w. Po zachodniej stronie wsi grodzisko z XII – XIII w. Założenie dworskie z XIX w.

Stobnica - wieś położona na trasie Ręczno-Przygłów. Przy głównej drodze znajduje się charakterystyczny kamienny drogowskaz. Malowniczości okolicy nadaje głęboka dolina Stobienki, która przecina występujące tu na powierzchni utwory jurajskie (iły i margle z muszlowcami) i kredowe (piaskowce i piaski), tworząc krajobraz o charakterze wyżynnym. W pobliżu szkoły rośnie okazała lipa drobnolistna (o obwodzie 468 cm), zaś w Stobnicy-Pile zobaczyć można pomnikowe: dęby szypułkowe (o grubości od 340 do 470 cm) i piękny jesion wyniosły (400 cm).

Projektowany rezerwat Struga Młynki i dolina Stobienki - cieki płynące przez lasy południowej części Lasów Lubieńskich łączą się i kierują do Stobienki, która w rejonie Trzech Mórg uchodzi do Pilicy. W dolinie Strugi Młynki przed laty reintrodukowano bobry, które znalazły tu korzystne warunki życia i dzisiaj jest to najcenniejsza ich ostoja w SPK. Powierzchnia projektowanego rezerwatu wynosi około 50 ha. Urozmaicony, otwarty krajobraz ponad doliną Stobienki, o wybitnych walorach biocenotycznych (korytarz ekologiczny!) i turystycznych, zasługuje na szczególną ochronę zwłaszcza przed grodzeniem i zabudową.

Trzy Morgi - wieś letniskowa położona nad Pilicą, w swojskim krajobrazie przy charakterystycznym zakolu Pilicy. Trzy Morgi były znane już w 1328 roku jako własność klasztoru Norbertanów w Witowie. Podczas II wojny światowej wieś została spacyfikowana. W pobliżu, w wysokopiennym borze sosnowym, znajduje się harcerski ośrodek wypoczynkowy. We wsi rosną godne ochrony cztery lipy drobnolistne, z których najgrubsza mierzy w obwodzie ponad 460 cm.

Projektowany rezerwat Bory nad Pilicą - w uroczysku Winduga nad Pilicą, w pobliżu miejscowości Przewóz występują interesujące, typowe dla Puszczy Pilickiej bory sosnowe (suche, świeże i mieszane), w których stwierdzono m.in. stanowiska gatunków roślin chronionych i zagrożonych: widłaków, gruszyczek i innych. Teren projektowanego rezerwatu (około 20 ha) jest obiektem badawczych i dydaktycznych UŁ.

Winduga nad Pilicą - to niewielka wieś nad rzeką, w przeszłości miejsce składowania i spławiania drewna. W pobliżu dawnej osady leśnej - cenna kolekcja starych dębów (do 340 cm w obwodzie), a wzdłuż krawędzi doliny Pilicy - charakterystyczna palisada dębów o wyróżniających się walorach krajobrazowych.

Biała – duża letniskowa wieś położona na krawędzi lewego brzegu doliny Pilicy. Nad rzeką znajdują się ośrodki wypoczynkowe. Przy skrzyżowaniu dróg, w sąsiedztwie kapliczki, rosną dwa dęby szypułkowe o obwodach 400 i 340 cm.

Kurnędz - dawna wieś rządowa z folwarkiem, położona niespełna 4 km na południe od Sulejowa. Posiada duży ośrodek kolonijny nad Pilicą. Na północ od Kurnędza znajdują się kamieniołomy, w których do 2002 r. eksploatowano na skalę przemysłową wapień. Skały te powstały w płytkim i ciepłym morzu górnojurajskim. Na obrzeżach kamieniołomu występują ciepłolubne gatunki roślin (np. driakiew żółta, lepnica wąskopłatkowa, krwiściąg mniejszy) oraz owadów.

Lubień - dawna puszczańska osada, obecnie duża wieś pięknie położona w sercu rozległych Lasów Lubieńskich. Na skraju polany i w głębi lasu - liczne stare drzewa, głównie dęby, najgrubszy z nich sięga niemal 5 m w obwodzie. Kilka lat temu usechł najokazalszy w tych lasach dąb szypułkowy (rosnący przy krzyżu). Mierzył on 565 cm w obwodzie i liczył około 300 lat. Fragment jego pnia jest eksponowany przed siedzibą Nadleśnictwa Łęczno. W kościele p.w. NMP znajduje się cenna polichromia oraz obrazy (Wniebowzięcie Matki Boskiej, św. Hubert), dzieła pędzla Józefa Mehoffera z okresu II wojny światowej. Lubień wyróżnia się tym, że to tu właśnie - w międzyrzeczu Pilicy i Luciąży - notuje się średnio raz na kilkanaście lat maksymalne w województwie sumy dobowe opadów atmosferycznych, przekraczające nawet 200 mm !

Łęczno - pierwotnie Lanchino, Lanczno, składało się z folwarku, rządowej osady leśnej i kolonii. W XIX w. istniała tu szkoła ogólna, początkowo jednoklasowa. Obecnie na terenie siedziby Nadleśnictwa Łęczno znajdują się resztki parku podworskiego z XVIII w. Cechy pierwotnego założenia uległy zatarciu. Rosną tu okazałe drzewa, m.in.: topola czarna (400 cm obwodu) i lipy drobnolistne (do 360 cm obwodu). Istnieje tu klub jeździecki prowadzący naukę jazdy konnej i przejażdżki po okolicy.

Projektowany rezerwat Kaleń - niewielkie uroczysko Kaleń k. Łęczna należy do najcenniejszych na terenie Sulejowskiego P.K. obiektów, reprezentujących przyrodę puszczańską. Ponad 160-letnie drzewostany dębowe (w zespołach dąbrowy świetlistej i grądu wysokiego) charakteryzują się wybitnymi walorami krajobrazowymi i florystycznymi. Kaleń jest także cenną ostoją faunistyczną; stwierdzono tu bogatą entomofaunę. Pamiątka lasu puszczańskiego w pełni zasługuje na ochronę w formie rezerwatu przyrody (KJK).

Sulejów - pierwsza wzmianka o Sulejowie pochodzi z 1145 r. Była to niewielka osada targowa przy przeprawie przez Pilicę. Istniała tu również komora celna i prawdopodobnie kościół. Losy tej miejscowości zostały związane z historią Cystersów na ziemiach polskich. W końcu XIII wieku Sulejów otrzymał prawa miejskie. Położenie na skrzyżowaniu dróg z Wielkopolski, Mazowsza i Małopolski, bogactwo surowców naturalnych (zasoby leśne, łatwo dostępne pokłady wapieni) oraz obecność klasztoru sprzyjały rozwojowi miasta i jego gospodarki. Eksploatacja puszczańskich lasów i przerób drewna oraz wypalanie wapna stało się głównym rzemiosłem mieszkańców Sulejowa. Najazd szwedzki, inne wojny oraz pożary przyczyniły się do znacznego zniszczenia miasta i zubożenia mieszkańców. W latach trzydziestych XVIII wieku rozpoczął się trwający ponad 150 lat regres miasta. W 1870 roku Sulejów utracił prawa miejskie, a w 1819 roku nastąpiła kasata klasztoru. W końcu XIX wieku odrodziła się lokalna gospodarka. Miasto stało się ważnym ośrodkiem przemysłu wapienniczego i drzewnego. Na początku XX w., po lewej stronie Pilicy powstał, górujący nad miastem neogotycki kościół p.w. św. Floriana. W 1927 roku Sulejów odzyskał prawa miejskie. Panoramę dawnego Sulejowa opisał w książce " Stare i nowe" urodzony tutaj Lucjan Rudnicki (1882 - 1968).

Sulejów - wapienniki - historia Sulejowa jest ściśle związana z geologiczną przeszłością tej ziemi. Występują tu wapienie, margle, skały krzemionkowe i wapienno-krzemionkowe. Wapień był i jest nadal materiałem budowlanym (jako kamienie wapienne, a także do produkcji wapna palonego, cementu, szkła itp.) jest też stosowany do wyrobu karbidu, sody i nawozów sztucznych. Godne szczególnej uwagi są wyróżniające się w staromiejskim krajobrazie, dwa zabytkowe piece do wypalania wapna. Są one usytuowane w sąsiedztwie drogi Piotrków-Kielce; „Wiktor” - po północnej stronie; „Jan” - po stronie południowej. Zbudowano je pod koniec XIX wieku. Były wówczas nowoczesnymi, czteropaleniskowymi, cylindrycznymi piecami, dzięki którym odrodziła się lokalna gospodarka. Sulejów stał się miastem przemysłowym, a w transporcie wydobywanego i przetwarzanego w pracach wapienia pomagała kursująca do lat 80. ub. stulecia kolej wąskotorowa Sulejów - Piotrków, zapewniająca także transport osobowy. Surowiec do nich brany był z pobliskich kamieniołomów, a drewno do palenia z pobliskich lasów. Piece „Wiktor" i „Jan" są jednym z najcenniejszych zabytkowych obiektów przemysłowych na terenie województwa i zostały wpisane do rejestru jako zabytki kultury materialnej.

Polanka - letniskowa zachodnia, część Sulejowa położona przy trasie Piotrków – Kielce, Lublin. Dawniej jedno z największych centrów rekreacyjnych nad Zbiornikiem Sulejowskim. Obecnie część ośrodków wczasowych uległo likwidacji. Polanka wyróżnia się bogatą kolekcją starych sosen o wybitnych walorach krajobrazowych, godnych ochrony w formie zbiorowego pomnika przyrody.

Cofka Zbiornika Sulejowskiego - strefa cofki obejmuje rozległy południowy obszar zbiornika wraz z ujściowym odcinkiem rzeki Luciąży. Duże wahania poziomu wody powodują okresowe znaczne odsłonięcia dna. Rozległe obszary cofki zajmują zbiorowiska roślinności szuwarowej (głównie szuwar trzcinowy i pałki szerokolistnej) oraz gęste kępy zarośli wierzbowych. Przy wyższym stanie wody wykształcają się zbiorowiska z rdestnicami, wywłócznikiem lub moczarką, ulegające zniszczeniu podczas letniego obniżenia lustra wody. Cofka stanowi najcenniejszą ostoję ornitologiczną na terenie SPK. Awifaunę wodno-błotną reprezentują rzadko obserwowane w Polsce Środkowej: rybitwa białoczelna, sieweczka rzeczna, bąk, kropiatka, perkozy, zimorodek, remiz i in.

Przygłów nad Luciążą - dawna osada, nadana w uposażenie klasztorowi w Sulejowie. Przygłów wspomniany jest w dokumencie z 1250 r. i w późniejszym potwierdzeniu posiadłości i przywilejów klasztoru z 1308 r. W połowie XVI w. wieś liczyła 23 osady, karczmę i młyn o trzech kołach. Z Przygłowa pochodziła Seweryna Szmaglewska (1916 –1992), polska pisarka, autorka m. in. „Dymów znad Birkenau”, która była świadkiem na procesie norymberskim. Wieś ma również obecnie charakter letniskowy.

Piotrków Trybunalski - jest największym miastem leżącym w zlewni rzeki Pilicy – liczy 85 tys. mieszkańców i położony jest w środkowej części Wyżyny Łódzkiej. Piotrków jest jednym z najstarszych miast w Polsce o znamienitej historii. Pierwsza wzmianka historyczna o mieście pochodzi z dokumentu księcia Leszka Białego z 1217 roku, o tzw. Kopiarzu Sulejowskim. Lecz osadnictwo na dzisiejszym terenie miasta pochodzi z IX –X wieku. Dogodne położenie Piotrkowa w centrum kraju oraz skrzyżowaniach ważnych traktów komunikacyjnych spowodowało iż Piotrków stał się miejscem częstych zjazdów szlacheckich i obrad duchowieństwa. I tak w latach 1354 – 1567 odbyło się w Piotrkowie 78 zjazdów i 38 Sejmów Walnych Koronnych. W latach 1442 – 1628 w kościele farnym odbywały się synody kościelne. W latach 1578 – 1792 obradował w Piotrkowie Trybunał Koronny ustanowiony przez Stefana Batorego.W latach 1656 – 1657 miasto przeżyło dwukrotny najazd szwedzki który przyniósł duże zniszczenia. Nie oszczędziły miasta w XVII i XVIII weku liczne pożary oraz epidemie. Po II rozbiorze Polski Piotrków został przyłączony do Cesarstwa Pruskiego, zaś po traktacie wiedeńskim w 1815 roku miasto przypadło Rosji Carskiej. W latach 1846 –48 przeprowadzono przez Piotrków pierwszą linię kolejową w Królestwie Polskim łączącą Warszawę z Wiedniem. Spowodowało to znaczny rozwój i ożywienie gospodarcze dla miasta. W 1867 roku ukazem carskim Piotrków stał się siedzibą guberni rosyjskiej. W okresie I Wojny Światowej Piotrków był ważnym ośrodkiem walki o niepodległość Polski – urzędowały tutaj : Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego i Komenda Legionów Polskich. Po odzyskani niepodległości Piotrków stał się siedzibą powiatu w nowym województwie łódzkim.
Miasto Piotrków Trybunalski posiada ponad 200 obiektów zabytkowych, najcenniejsze z nich to:
- gotycko-renesansowy zamek królewski zbudowany w latach 1511 – 1519;
- fragmenty murów miejskich – przy placu Kościuszki i kościele Jezuitów, w narożniku ulic Krakowskiego Przedmieścia i Garncarskiej;
- kościół farny św. Jakuba XIV – XV w. gotycki, z dwoma barokowymi kaplicami;
- barokowy kościół Jezuitów z XVIII w., oraz kolegium jezuickie;
- podominikański kościół św. Jacka i Doroty z XIV/XV w.;
- zespól klasztorny wraz z kościołem Dominikanek z XVII w.;
- klasztor Ojców Bernardynów wybudowany w 1624 roku;
- Kościół ewangelicki – dawniej kościół Pijarów XVIII w;
- zespół Wielkiej i Małej Synagogi XVIII/XIX w.;
- cerkiew prawosławna – poł.XIX w.;
Większość zabytków w mieście można zobaczyć wędrując szlakiem żółtym (PT 1572 y), zwanym „szlakiem okólnym po mieście i przedmieściach”o długości 15 km. Również szlak rekreacyjny znakowany kolorem zielonym (PT 1570z) pozwala nam poznać zabytki Piotrkowa i krajobraz kulturowy terenów podmiejskich.

Witów – wieś sięgająca początkami XII w. Jednym z ciekawszych zabytków w tej miejscowości jest kompleks poklasztorny Norbertanów - barokowy kościół p.w .św. Małgorzaty i pozostałości klasztorne opactwa. Pierwsze budowle norbertanów zostały zniszczone przez najazd tatarski w 1246 roku i przez pożar w 1265 roku. W średniowieczu opactwo zostało obwarowane murami obronnymi. Pozostałością z tego okresu jest późnogotycka baszta wjazdowa z około 1470 roku. W Witowie na cmentarzu parafialnym znajduje się drewniany kościółek cmentarny pw.św. Marcina sprzed 1657 roku. Innym cennym zabytkiem jest kapliczka z 1651 roku wystawiona przez opata Norbertanów na pamiątkę zwycięstwa polskiego oręża w bitwie pod Beresteczkiem. Przez Witów wiedzie szlak turystyczny oznakowany kolorem czerwonym (PT 22c ) zwany „Szlakiem Partyzanckim”.

Barkowice - we wsi, przy zakręcie znajduje się grupa starych lip (obwody najgrubszych przekraczają 330 cm w pierśnicy). Pod koniec XIX w. Barkowice były wsią rządową, która: „leży na wzgórzach zamykających dolinę Pilicy na lewo od drogi bitej z Piotrkowa do Sulejowa”.

Barkowice Mokre - wieś letniskowa przy stromej skarpie, wzniesionej około 25 m ponad taflę wody Zbiornika Sulejowskiego. Występują tu liczne parowy o stromych zboczach. Na dnie jednego z nich odkryto łupki bitumiczne, zaś badania archeologiczne przyniosły ciekawe odkrycia z pierwszego okresu osadnictwa. We wsi rośnie kilka okazałych drzew. Najgrubsze z nich to: lipa drobnolistna (około 511 cm obwodu) i dąb szypułkowy (388 cm). Poza wsią na krawędzi skarpy rosną m.in.: wiąz szypułkowy o obwodzie 365 cm i dąb szypułkowy (405 cm).W średniowieczu mieszkańcy dostarczali miód dla klasztoru sulejowskiego.

Koło - wieś leży pośród Lasów Kolskich, na potężnej polanie, posiadającej specyficzny krajobraz i klimat. Dawniej był tu folwark oraz karczma. W 1883 r. miejscowość liczyła ponad 400 mieszkańców. Wraz z folwarkami Uszczyn, Witów i Zalesice oraz z częścią obrębów leśnych Koło i Uszczyn w nadleśnictwie Piotrków od 1866 r. została przekazana pułkownikowi baronowi Korff. We wsi obserwować można piękne, tradycyjne elementy puszczańskiej architektury (budynki z drewna, zdobne okiennice i ganki). Rosną tu okazałe lipy, na okolicznych łąkach pożywienie zdobywają bociany gnieżdżące się przy gospodarstwach. Rodzimy krajobraz rolniczy powinien być chroniony przed agresywną urbanizacją!

Lubiaszów Nowy - niewielka wieś na wschodnim skraju Lasów Kolskich. W XIX w wieś wchodziła w skład posiadłości folwarku Golesze. Barwnie nakreślony krajobraz tej okolicy oraz bogaty opis miejscowych zwyczajów i tradycji zawarty jest w książce Krystyny Wieczorek pt. „Młyn na Stawkach”. Obecnie piękny, rodzimy krajobraz tej wsi zagrożony jest nieuporządkowanym rozwojem budownictwa letniskowego.

Rezerwat Lubiaszów - rezerwat utworzono w 1958 r. dla ochrony kilku zespołów lasów liściastych (m.in różne postacie grądów) i mieszanych (wyżynny bór mieszany i in.) z licznym udziałem jodły. Łącznie wyróżniono tutaj 10 zbiorowisk roślinnych. Rezerwat należy do najważniejszych i największych obiektów chronionych w Puszczy Pilickiej, a jego powierzchnia od 1984 r. wynosi 202 ha. Zachowały się tu wielogatunkowe, stare drzewostany, w tym najcenniejsze w Polsce Środkowej, naturalne stanowisko gatunku górskiego - jodły pospolitej (przy północnej granicy zasięgu), kolekcja 200-letnich dębów szypułkowych oraz grupa 140-letnich modrzewi polskich. Najstarsze jodły liczą 150 lat, a ich rozmiary są imponujące: do 37 m wysokości i do 3 m w obwodzie. W bogatej, różnorodnej i dobrze zachowanej florze zielnej rezerwatu stwierdzono kilkanaście gatunków roślin chronionych, m.in. trzy gatunki widłaków, storczyki, orlik pospolity, lilię złotogłów, bluszcz pospolity i barwinek pospolity. Rezerwat posiada wybitną wartość przyrodniczo-leśną, naukowo-dydaktyczną (istnieją tu stałe powierzchnie badawcze UŁ) i krajoznawczą. Lubiaszów - jeden z najcenniejszych rezerwatów w województwie łódzkim w pełni zasługuje na włączenie do europejskiej sieci Natura 2000 - jako reprezentatywnego obiektu dziedzictwa przyrodniczego niżowej Polski.

Bronisławów - ujęcie wody ze zbiornika zaporowego na Pilicy umożliwia jej pobór i pompowanie do wodociągu Sulejów-Łódź. Obecnie średni pobór wody ze zbiornika wynosi około 50 tys. m3 na dobę. Woda tłoczona jest do stacji uzdatniania pod Łodzią, a następnie rozprowadzana do sieci wodociągowej w mieście. Jakość tej wody, niestety nie najlepsza, zależy przede wszystkim od stanu gospodarki wodno-ściekowej w dorzeczu Pilicy i od przestrzegania zasad obowiązujących w strefie ochrony sanitarnej Zbiornika Sulejowskiego. Konsumenci tej wody z wielką nadzieją oczekują na urzeczywistnienie głośnego w województwie programu „Pilica”, który ma doprowadzić do poprawy jej jakość. W pobliżu ujęcia rozbudowana jest sieć obiektów turystyki wodnej i rekreacji z zapleczem noclegowym i gastronomicznym.

Zbiornik Sulejowski - zbiornik retencyjny na Pilicy powstał w 1973 roku. Tamę piętrzącą wodę wybudowano w Smardzewicach na 136,3 km rzeki Pilicy od jej ujścia. Zbiornik (ujęcie w Bronisławowie) stanowi ważne źródło wody pitnej dla Łodzi. Zalew służy również celom ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki rybackiej oraz wytwarzania energii elektrycznej. Istniejąca baza turystyczna, m.in. w Bronisławowie, Borkach, Treście, Zarzęcinie i Polance, stwarza dogodne warunki dla rozwoju turystyki i rekreacji. Niestety lokalizacja niektórych ośrodków wczasowych oraz działek w strefie ochrony sanitarnej Zbiornika Sulejowskiego oraz nieuporządkowana gospodarka ściekowa stanowi zagrożenie dla czystości wód i gleb. W Bronisławowie oraz przy zaporze znajdują się przystanie żeglarskie. Z położonych na wysokim lewym brzegu Barkowic Mokrych rozpościera się szeroka panorama Zbiornika. W wodach występują: leszcz, płoć, szczupak, krąp, okoń, sandacz oraz rzadziej odławiane: brzana, węgorz, lin, koza złotawa i in. Roślinność strefy litoralu jest słabo wykształcona ze względu na stosunkowo duże wahania poziomu wody – nawet do 2,5 m w cyklu letnim. Pojemność użytkowa Zbiornika Sulejowskiego wynosi 61 mln m3 a całkowita przy maksymalnym piętrzeniu 95 mln m3. Przy rzędnej piętrzenia 166,6 m n.p.m. powierzchnia lustra wody wynosi prawie 22 km2, średnia głębokość 3,4 m a maksymalna 15 m.

Swolszewice Duże – Działy - znana wieś letniskowa, dawna posiadłość biskupów kujawskich wzmiankowana już w 1412 r. Pod koniec XIX w. była tu osada leśna i karczma. We wsi przy drodze rośnie grupa dziesięciu okazałych modrzewi europejskich o obwodach od 150 cm do 260 cm.

Swolszewice Małe - Iłki - wieś letniskowa. Pod lasem, (po lewej stronie drogi), znajduje się ferma strusi afrykańskich.

Borki - Popularny ośrodek wypoczynkowy „Borki” w Swolszewicach Małych - Trzcińcu. We wsi rośnie okazały dąb szypułkowy, mierzący niespełna 4 m w obwodzie.

Nagórzyce - leżące obecnie w granicach administracyjnych Tomaszowa Mazowieckiego stanowiły niegdyś posiadłości biskupią. Już w XV w. istniała tu parafia i drewniany kościół. W XVII wieku został on zrujnowany i zamknięty, a wieś włączono do parafii Wolbórz. Pod koniec XIX były tu trzy osady leśne i karczma, a wieś liczyła blisko 400 mieszkańców. Do roku 1975 znajdowała się tu siedziba Nadleśnictwa Nagórzyce.

Groty Nagórzyckie – groty i ich okolice prezentują piękny krajobraz wyżynny, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w lokalnych nazwach: Podgórze, Pocieszna Górka, Groty. Wysoka krawędź doliny Pilicy (do 175 m n.p.m.) jest przecięta parowami. Wychodnie skał mezozoicznych widoczne są na granicy doliny i wysoczyzny, na skraju lasu. Występujący tu piaskowiec kredowy był pozyskiwany do hut szkła w Piotrkowie Trybunalskim w XVIII i XIX w. W wyniku eksploatacji tej miękkiej skały powstały komory, wnęki i korytarze, przypominające naturalne groty. Groty Nagórzyckie są pomnikiem przyrody. Ze względu na grożące niebezpieczeństwo (zawalenia się!) Groty nie są udostępnione dla celów turystycznych.

Skotniki - wieś w gminie Aleksandrów, leżąca 15 km na pn. od Przedborza, na pograniczu doliny Pilicy i Wzgórz Opoczyńskich. We wsi m.in. kościół parafialny z XVIII w. oraz dwór z XVI w. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP został pierwotnie wzniesiony w XVI w. Obecny kościół, drewniany, konstrukcji zrębowej pochodzi z XVIII w. Późnorenesansowy dwór, jednopiętrowy, podpiwniczony, został wzniesiony z kamienia i cegły w XVI w., a następnie przebudowany. Zniszczony na początku ubiegłego stulecia, obecnie odbudowany. Dwór otoczony jest zabytkowym parkiem, który niestety ulega dewastacji.
Na skraju doliny Pilicy rośnie, około 350-letni dąb szypułkowy o obwodzie pnia 665 cm, najokazalsze drzewo w Sulejowskim PK.

Diabla Góra - wzgórze (285 m n. p. m.) leżące pomiędzy Skotnikami i Skórkowicami zbudowane z jurajskich piaskowców z okazałymi blokami skalnymi na stokach. Jest to jedna z zachodnich kulminacji Wzgórz Opoczyńskich. Dla ochrony wartości przyrodniczo-krajobrazowych w 1988 r. na powierzchni 159 ha utworzono rezerwat przyrody o nazwie Diabla Góra. W rezerwacie rośnie bór dębowo-sosnowy, którego drzewostan pochodzi głównie z samosiewu, odrośli i uprawy. Pierwotne lasy zostały wyrugowane w związku z rozwojem hutnictwa żelaza i rolnictwa. Występują tu chronione gatunki roślin: widłaki, pomocnik baldaszkowy, mącznica lekarska oraz rzadkie gatunki porostów, m.in. brodaczki. 
Oprócz wartości przyrodniczych wzgórze posiada również znaczenie historyczne. Toczyły się tutaj walki zbrojne: w 1844 r. – w czasie powstania chłopskiego na Kielecczyźnie; w 1863 r. powstanie styczniowe oraz podczas II wojny światowej - walki partyzanckie Armii Krajowej i Armii Ludowej.

Skarpa w Szarbsku - malownicza, wysoka, piaszczysta skarpa położona na zach. od miejscowości Szarbsko. Koryto Pilicy ma tu charakterystyczne zakole, a jej ostatni łuk tworzy tę wysoką skarpę. Wysokie brzegi porastają bory sosnowe. Nieopodal w miejscowości Szarbsko znajduje się stary dwór i park podworski z początku XX w. W parku i w okolicy wsi rośnie grupa okazałych drzew; m.in. lipa drobnolistna (350 cm obwodu) oraz stare dęby szypułkowe o obwodach dochodzących do 350 cm.

Kalinków - malowniczo położona, na uboczu tras turystycznych, jedna z ostatnich wsi ze znaczną liczbą starych drewnianych chat z początku XIX w. Oryginalne domy z grubo ciosanych bali, często z wejściem w ścianie szczytowej są, niestety, zanikającym elementem architektonicznym w krajobrazie nadpilckim. Znajduje się tu również zabytkowa kapliczka, z 1834 r., z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego.

Dębowa Góra - wieś położona na krawędzi doliny Pilicy. Jest tu niewielki park podworski w stylu krajobrazowym z połowy XVIII w. Park ma kształt prostokąta, w którego południowej części stoi piękny murowany dwór. Jest to dawny dwór myśliwski. Wzdłuż drewnianego płotu, wyznaczającego południową granicę parku rośnie rząd starych lip drobnolistnych, o obwodach od 280 do 500 cm. Na skarpie w północnej części parku rosną sosny, modrzewie i robinie. Przy drodze do dworku rośnie klon zwyczajny o obwodzie 395 cm, a nieco dalej, okazały jesion wyniosły o obwodzie 333 cm.

Dąbrowa nad Czarną - malowniczo położona wieś nad Czarną Maleniecką. Znajduje się tu kościół parafialny sprzed 100 laty pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Opodal, wśród starych drzew, znajduje się dwór w stylu polskim. Nad Czarną, kilkaset metrów na południowy wschód od mostu, znajduje się drewniany młyn wodny z początku XX wieku. Wieś słynęła z tradycyjnego rzemiosła, przede wszystkim garncarstwa.
Około 1 km na zachód od Dąbrowy, nad Czarną położona jest niewielka, śródleśna osada - Piła. Do dziś zachowały się tu resztki urządzeń służących niegdyś do wykorzystywania siły rzeki do napędzania maszyn tartaku. W sąsiedztwie rosną dwa okazałe dęby szypułkowe – pomniki przyrody - o obwodach 545 cm i 440 cm.

Rzeka Czarna Maleniecka - jest to jedna z najpiękniejszych i najbardziej naturalnych rzek regionu. Rzeka ma obecnie ogólną III klasę czystości, choć pod względem zawartości substancji biogennych mieści się nawet w I klasie czystości. Od dwudziestu lat istnieje projekt utworzenia rezerwatu rzecznego. Obecnie proponuje się utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego obejmującego jej dolny odcinek w granicach SPK. Dolina rzeki jest niestety zagrożona nadmierną zabudową i natrętnym grodzeniem, aż do koryta.
W dolinie rzeki występuje bogata i różnorodna roślinność wodna, szuwarowa, torfowiskowa, łąkowa, murawowa (murawy napiaskowe, jałowczyska) i leśna (łęgi, olsy, bory, grądy). Od niemal 20 lat utrzymują się tu bobry.
Naturalne walory rzeki Czarnej i jej doliny sprawiły, że została ona wytypowana do włączenia, na całym odcinku – od źródeł, w woj. świętokrzyskim, do ujścia - (na powierzchni 3075 ha) do europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000.

Starorzecza nad Pilicą - na odcinku pomiędzy ujściem Czarnej Malenieckiej (Koneckiej) do Pilicy a przedmieściem Sulejowa znajduje się 225 - hektarowy kompleks starorzeczy, szuwarów, torfowisk niskich, zarośli wierzbowych, łęgów jesionowo-olszowych i wierzbowych oraz olsów, którym towarzyszą różnorodne postacie łąk i pastwisk, często porzucanych i podlegających spontanicznej sukcesji. Ten fragment doliny rzeki, porośnięty bujną roślinnością stanowi cenne refugium faunistyczne, pełni także poważną rolę w oczyszczaniu wody płynącej do Zbiornika Sulejowskiego. Powinien on być włączony, wraz z podobnym, ale znacznie większym kompleksem (1150 ha), przylegającym do Pilicy (na odcinku Skotniki - ujście Czarnej) do obszaru Doliny Czarnej zgłoszonego do sieci Natura 2000.

Jaksonek - we wsi, położonej wzdłuż ruchliwej drogi Sulejów-Kielce, zachowały się resztki tradycyjnej zabudowy. Od zachodu i północy wieś graniczy z rozległym kompleksem lasów dębowych, w których dominują siedliska grądu i świetlistej dąbrowy. Tu na terenie leśnictwa Jaksonek rośnie dwanaście dębów bezszypułkowych i mieszańców znajdujących się w rejestrze pomników przyrody. Na północ od wsi, wśród pól, rośnie dąb szypułkowy o grubości 327 cm. Okazałe dęby napotkamy też na skraju lasu w sąsiedztwie tablicy informacyjnej Sulejowskiego PK.

Rezerwat Jaksonek - rezerwat leży na zboczu doliny Pilicy oraz na wysoczyźnie, w pobliżu Taraski. Został on utworzony w 1984 r. jako rezerwat chroniący naturalne stanowisko reliktu polodowcowego - zimoziołu północnego. Następnie został powiększony (do niespełna 80 ha) w celu ochrony ostatniego w Lesie Jaksońskim, dobrze zachowanego płatu dąbrowy świetlistej, zespołu dawniej rozpowszechnionego w okolicach Sulejowa. Rezerwat jest także cennym obiektem dydaktycznym i krajoznawczym. To naturalny model ilustrujący zróżnicowanie gleb, zbiorowisk roślinnych i flory, począwszy od doliny Pilicy, poprzez terasę nadzalewową i zbocze doliny, po krawędź i wysoczyznę. Występuje tu 5 zespołów leśnych, są to: bory sosnowe świeże, bory mieszane, grądy i dąbrowa. W lesie zachowały się ponad 130-letnie sosny, niektóre z nich posiadają oryginalne sylwetki, ich pnie często są rozdwojone, niektóre okazy „lirokształtne”. Najokazalsze drzewa osiągają w obwodzie 320 cm.

Sulejów - Kopuły - na południowy wschód od Sulejowa, w pobliżu Pilicy, rozciąga się obszar intensywnej w przeszłości eksploatacji wapienia. Kilka wieków działalności wydobywczej zorganizowanej (istniała nawet kolejka do przewozu surowca) i zupełnie „dzikiej” doprowadziło do powstania niezwykłego krajobrazu, pełnego rozległych i głębokich zagłębień, małych dołów, stromościennych skarp, hałd z usypanego nadkładu i rumoszu wapiennego. Obszar, na którym występują te zjawiska ma powierzchnię około 50 hektarów. Godnymi obejrzenia są dawne kamieniołomy wapienia (z okresu średniowiecza), poza wartościami historycznymi, posiadają one cenne walory krajobrazowe i edukacyjne. Wydobywanie wapienia na większą skalę zakończono 30-40 lat temu, lecz jeszcze i obecnie w kilku miejscach pozyskiwany jest on w niewielkim zakresie. Dzięki temu możemy tu obserwować pełną gamę faz rozwojowych muraw nawapiennych - od pionierskich luźnych muraw inicjujących sukcesję na nagich skałach, przez zarośla z bogatą roślinnością murawową, do terminalnych faz rozwoju zbiorowiska pod okapem drzew. Kserotermiczną florę reprezentują tu m.in.: goździcznik wycięty, ostrożeń krótkołodygowy, jaskier bulwkowy, posłonek rozesłany, dziewięćsił pospolity, przetacznik kłosowy, chaber nadreński.

Sulejów - Podklasztorze - pierwsi cystersi przybyli nad Pilicę z Burgundii w 1177 r., w rok po fundacji założonej przez króla Kazimierza Sprawiedliwego. Opactwo jest malowniczo położone ponad doliną rzeki i należy do lepiej zachowanych cysterskich budowli w Europie, jest zespołem architektonicznym o charakterze obronnym z kościołem romańskim z 1232 r. Budynki klasztorne i obwarowania z pięknymi basztami i wieżami (do 34 m wysokości), posiadające najpierw znamiona gotyckie były kilkakrotnie podnoszone z ruin. W latach 70-tych ub. wieku rozpoczął się remont i adaptacja znacznej części dawnego opactwa na obiekt wczasowy, obecnie hotelowy. Atmosfera turystycznego obiektu i niektóre urządzenia nie harmonizują z klimatem średniowiecznych murów i historyczną refleksją. Najcenniejszym zabytkiem zespołu jest romański kościół p.w. NMP i św. Tomasza Becketa. Jest on zbudowany z piaskowca szydłowieckiego i posiada formę trójnawowej bazyliki, a swym planem nawiązuje do burgundzkich świątyń cysterskich. Romański portal główny jest wbudowany w wyodrębniony architektonicznie występ. Dobrze zachowany, wspaniały kapitularz sulejowski (z połowy XIII w.) jest pomieszczeniem zbudowanym na rzucie kwadratu, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach, wspartym na jednej tylko kolumnie. W murach poklasztornych znajduje się muzeum PTTK.
W rejonie Sulejowa Pilica przełamuje się przez obszar wysoczyznowy, wcinając się na głębokość 30 m i odsłaniając w licznych miejscach górnojurajskie wapienie. Pomiędzy Sulejowem a Podklasztorzem - na prawym skrzydle doliny Pilicy oraz na stokach Radońki, na wychodniach wapieni jurajskich zachowały się cenne fragmenty kwietnych muraw "stepowch", godnych ochrony przed zarastaniem i zabudową. We florze muraw kserotermicznych dominują rośliny siedlisk ciepłych i bardzo dobrze nasłonecznionych. Są to m.in: „stepowe” gatunki traw, szałwia łąkowa i okręgowa, dziewanna firletkowa, czyścica drobnokwiatowa, chaber driakiewnik i nadreński, głowienka wielkokwiatowa, driakiew żółtawa, dziewięćsił pospolity i macierzanka (KJK).

Projektowany rezerwat Prucheńsko - głównym celem ochrony fragmentu lasu (około 23 ha) położonego przy starym trakcie nadpilickim (prowadzącym z Sulejowa do Zarzęcina) jest zachowanie zbiorowisk grądowych z bogatą florą ciepłolubną. Stwierdzono tutaj m.in. stanowiska gatunków roślin regionalnie zagrożonych, np. dzwonecznika wonnego i pluskwicy europejskiej.

Błogie Rządowe - jest to wieś położona nad doliną niewielkiego cieku, zwanego Bługą. W 1470 roku kupione (za pozwoleniem króla Kazimierza Jagiellończyka) przez klasztor sulejowski. W 1827 roku żyło tu ponad 300 mieszkańców w 42 domach. Obecnie jest to duża, typowo rolnicza wieś

Zarzęcin - stara śródleśna wieś pięknie położona na wysokim, prawym brzegu Zbiornika Sulejowskiego. Niestety w wyniku parcelacji gruntów, a zwłaszcza nadmiernego zagęszczenia zabudowy letniskowej nastąpiło, zubożenie naturalnego krajobrazu otwartych przestrzeni. W południowej części wsi, znajduje się pomnik poświęcony mieszkańcom Zarzęcina, którzy zginęli w czasie II wojny światowej, między innymi: w obronie Warszawy oraz w obozach Gross-Rossen i Rawensbrück i pod Monte Cassino.

Rezerwat Błogie - teren rezerwatu to kompleks cienistych grądów, borów mieszanych i łęgów o powierzchni 69,5 ha. Głównym przedmiotem ochrony w rezerwacie jest populacja jodły pospolitej, która występuje we wszystkich stwierdzonych tu zbiorowiskach leśnych i bardzo dobrze się odnawia. Obiekt ten posiada również wybitne walory krajobrazowe: istnieje tu prawie 200-letnich starodrzew dębowo-sosnowy - piękny puszczański las.

Rezerwat Gaik - istniejący (podobnie jak Błogie i Twarda) od 1976 r. rezerwat chroni na powierzchni niespełna 33 ha różnorodne postacie grądu subkontynentalnego z 200-letnimi drzewostanami dębowymi. Gaik jest typowym przykładem lasu puszczańskiego o wybitnych walorach przyrodniczych i krajoznawczych. Występuje tu bogata i zróżnicowana flora (250 gatunków roślin naczyniowych) oraz fauna, zwłaszcza awifauna (gnieździ się tu blisko 50 gatunków ptaków).

Rezerwat Twarda - rezerwat o powierzchni 23,5 ha chroni fragmenty wielogatunkowych lasów grądowych i borów mieszanych dębowo-jodłowych z interesującą, barwną florą. Rezerwat Twarda, podobnie jak Błogie, dokumentuje naturalne stanowisko jodły przy północnej granicy zasięgu geograficznego

Karolinów - wieś letniskowa nad Zbiornikiem Sulejowskim leżąca na polanie otoczonej głównie drzewostanami sosnowymi. Karolinów należał niegdyś do dóbr Trzebiatowa. Pod koniec XIX wieku było tu 11 domów, 59 mieszkańców. Obecnie powstaje tu niemal zwarta zabudowa letniskowa. Istnieje tu ponadto osada leśna „Tur”. Na jej terenie występuje grupa dębów szypułkowych o grubościach do 350 cm.

Twarda - pierwsze informacje pisane o tej miejscowości pochodzą z 1367 r. Wtedy to w Wolborzu biskup Zbilut przekazał las Twarda Stanisławowi Szczedrzykowiczowi w celu osadzenia wsi na prawie niemieckim. Pod koniec XIX wieku Twarda liczyła około 400 mieszkańców, był tu również młyn. Obecnie dzięki rozwijającej się agroturystyce ta rolnicza wieś zyskuje miano letniskowej.

Tresta - wieś letniskowa nad zatoką Tresta, nad którą zbudowano przystań. Przy drodze ze Smardzewic znajduje się kościółek pod wezwaniem św. Wacława przeniesiony tu kilka lat temu z Tomaszowa Maz. Oryginalna drewniana świątynia powstała w 1781 roku we wsi Tobiasze i miała konstrukcję zrębową. Do Tomaszowa kościółek przeniesiono w 1826 r. Obecnie ściany zbudowane są z czerwonej cegły, zachował się natomiast drewniany dach i wyposażenie kościoła.

Smardzewice - duża wieś położona przy przełomowym odcinku doliny Pilicy na skraju rozległych kompleksów leśnych. Pilica wcina się tu w utwory kredowej Niecki Tomaszowskiej. Na powierzchni ujawniają się mezozoiczne piaski, piaskowce i gezy margliste. Dolina jest wąska, a zbocza strome i poprzecinane parowami. Nieznaczna szerokość doliny Pilicy na jej przełomowym odcinku pod Smardzewicami była jedną z przyczyn lokalizacji w tym miejscu zapory Zbiornika Sulejowskiego.
Smardzewice znane od 1412 roku należały do włości biskupów kujawskich. Na początku XVII w. mieszkańcy wybudowali tu kaplicę, a w 1621 roku biskup Paweł Wołudzki wzniósł drewniany kościół i kilkanaście lat później osadził w nim Franciszkanów. W latach 1683-1699 wzniesiono barokowy kościół pod wezwaniem św. Anny, zaś w 1726 ukończono budowę klasztoru. Tworzy on wraz ze ścianą kościoła zamknięty dziedziniec zwany wirydarzem. Smardzewice są jednym z najprężniejszych ośrodków kultury opoczyńskiej. Szczególnie bogate i charakterystyczne są stroje oraz wytwory sztuki ludowej. Na miejscowym cmentarzu spoczywa, urodzony w Smardzewicach, Seweryn Dziubałtowski (1883-1944) - profesor botaniki na SGGW. Również z tej miejscowości pochodził inny polski botanik-leśnik - profesor Jakub Tomanek (1902 -1975). Na skraju wsi, znajduje się siedziba Nadleśnictwa Smardzewice.

OHŻ Książ - kilka kilometrów na wschód od Smardzewic w Książu, zlokalizowany jest Ośrodek Hodowli Żubrów im. Prezydenta Ignacego Mościckiego. Obiekt ten podlega Kampinoskiemu Parkowi Narodowemu. Jest tu prowadzona zamknięta hodowla żubrów linii białowieskiej. Od wiosny 2003 roku obiekt jest udostępniony do celów turystycznych.

Biała Góra - w kopalni „Biała Góra” wydobywane są piaski serii białogórskiej, pochodzenia dolnokredowego. Utwory te odznaczają się one bardzo wysoką zawartością kwarcu (do 99%), stąd też, jako doskonałej jakości surowiec, znajdują zastosowanie w przemyśle szklarskim.

Małe Groty - wychodne piaskowców kredowych, takich samych jak w Nagórzycach. „Małe Groty” są mniej efektowne, lecz położone w bardziej ustronnym miejscu i bliżej Pilicy, tworzą oryginalną scenerię. Niegdyś Pilica płynęła przy samych skałach, a eksploatowany surowiec skalny był bezpośrednio przeładowywany na tratwy flisackie.

Niebieskie Źródła - rezerwat krajobrazowy (utworzony w 1961 r. na powierzchni niespełna 29 ha) leżący na terasie doliny Pilicy, w administracyjnych granicach Tomaszowa Maz. Jest to najszerzej znany i najczęściej odwiedzany rezerwat w Polsce Środkowej.
Głównym przedmiotem ochrony jest zespół wywierzysk, pięknych źródeł krasowych, wraz z rozlewiskami utworzonymi przez kanały odpływowe i towarzyszące im biocenozy leśne, zaroślowe, szuwarowe, wodne. Wywierzyska znajdują się w południowo-zachodniej części rezerwatu. Źródła biją (z wydajnością około 80 l/sek.) w dnie w dwóch nieckowatych akwenów, około 2,5 m i 4,5 m pod powierzchnią wody. Źródlana woda ma temperaturę 8,8-9,8 0C i dużą przeźroczystość - doskonale widoczne jest piaszczyste dno zbiorników z pulsującymi źródłami. Turkusowa barwa źródeł jest wynikiem odbicia promieni świetlnych od białego dna i pochłonięcia części ich widma przez grubą warstwę wody. Obserwowane zmiany niebiesko-zielonego odcienia wody związane są ze zmiennym nasłonecznieniem dna zbiorników. Wody Niebieskich Źródeł wypływają ze szczelin silnie skrasowiałych górnojurajskich wapieni. Kras Niebieskich Źródeł ma charakter kopalny - wypreparowany w holocenie przez erozję spod osadów lodowcowych.
Obrzeża rozlewisk i kanałów odprowadzających wodę ze źródeł do Pilicy porasta łęg jesionowo-olszowy, na trzech rozległych wyspach dominuje ols. Flora rezerwatu obejmuje prawie 400 gatunków roślin naczyniowych, m.in. grzybienie białe, narecznicę grzebieniastą, nasięźrzał pospolity, rzeżuchę niecierpkową, turówkę wonną. Przed laty w rezerwacie introdukowano cis pospolity, różanecznik żółty, kosodrzewinę, szczodrzeniec główkowaty.
Niebieskie Źródła odznaczające się wodą o niskiej temperaturze, alkalicznym odczynie i niskim poziomie eutrofizacji nie stwarzają dogodnych warunków do bytowania dla zwierząt. Fauna Niebieskich Źródeł nie jest bogata. Liczy około 440, na ogół pospolitych, gatunków. Niezamarzające baseny wywierzyskowe są dogodnym miejsce zimowania ptaków, m.in. kaczki krzyżówki, kaczki cyraneczki, łyski, kokoszki wodnej. Niebieskie Źródła znalazły się na europejskiej liście obszarów chronionych Natura 2000.
W pobliżu znajduje się Skansen Rzeki Pilicy (opis przy odcinku Tomaszów Maz. – Roszkowa Wola).

ZPKWŁ

Aktywna turystyka kwalifikowana na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego i otuliny rozwija się w oparciu o oznakowane szlaki turystyczne oraz ścieżki dydaktyczne:

1) Piesze:

- Szlak Spalskiego Parku Krajobrazowego, koloru zielonego, relacji: Tomaszów Mazowiecki – Spała – rezerwat „Konewka” – Liciążna – rezerwat „Żądłowice” – Grotowice – Lubocz, całkowita długość szlaku – 54,5 km, w granicach SpPK – 28,1 km.

Szlak Partyzancki im. mjr Henryka Dobrzańskiego koloru czerwonego, relacji: Radomsko PKP – Wygoda – Włynice – Przedbórz – Bąkowa Góra – Sulejów – Tomaszów Mazowiecki – Spała – Poświętne – Drzewica, całkowita długość szlaku wynosi 200,4 km, w granicach SPPK – 17 km,

- Szlak im. Prezydenta Ignacego Mościckiego, koloru niebieskiego, relacji: Spała – Jeleń – Smardzewice – Biała Góra – Rezerwat przyrody „Niebieskie Źródła” – Skansen Rzeki Pilicy – Tomaszów Mazowiecki, całkowita długość szlaku 25 km, w granicach SpPK – 3,9 km.

2) Rowerowe :

- Szlak Carskich Łowów, koloru żółtego, relacji: Smardzewice – Spała – rezerwat „Konewka” – Glina – rezerwat Żądłowice – Rzeczyca, całkowita długość szlaku wynosi 32,8 km, w granicach SpPK –16,8 km,

- Trakt przez Puszczę Pilicką, koloru zielonego, relacji: Czerniewice – rezerwat „Konewka” – Spała – Poświętne, całkowita długość szlaku wynosi 42 km, w granicach SpPK – 20,4 km,

- Szlak im. Juliana Tuwima, koloru niebieskiego, relacji: Tomaszów Mazowiecki – Luboszewy – Glinik – Królowa Wola – Inowłódz – Zakościele, całkowita długość szlaku wynosi 20,5 km,
w granicach SpPK – 0,4 km,

- Droga do Żubrów, koloru czerwonego, relacji: Smardzewice – Brzustów – Inowłódz, całkowita długość szlaku wynosi 20,2 km, w granicach SpPK – 2 km,

- Szlakiem Cudownych Obrazów, szlak koloru czarnego relacji: Wesoła – Tomaszów Mazowiecki – Ciebłowice Małe – Spała – Inowłódz – Fryszerka – Anielin – Poświętne, całkowita długość szlaku wynosi 39,4 km, w granicach SpPK – 27 km,

- Szlak im. Zygmunta Goliata, koloru zielonego, który wiedzie wokół Zalewu Sulejowskiego, na terenie opracowania znajduje się fragment tej trasy w gminie Tomaszów Mazowiecki, całkowita długość szlaku wynosi 64,2 km, w granicach otuliny Parku – 1,2 km;

3) Ciąg pieszo-rowerowy relacji: Tomaszów Mazowiecki (rezerwat „Niebieskie Źródła”) – Spała. Całkowita długość szlaku wynosi 14 km, w granicach Parku – 4 km. W przyszłości planuje się przedłużenie tej trasy do Inowłodza;

4) wodny :

- Szlak wodny Pilicy. Pilica jako szlak kajakowy na terenie województwa łódzkiego funkcjonuje od Maluszyna znajdującego się w południowo-wschodniej części województwa łódzkiego do granicy z województwem mazowieckim, przebiega przez obszar Parku i jego otuliny. Całkowita długość szlaku kajakowego w granicach województwa łódzkiego wynosi 146,6 km,
w granicach SpPK – 31,7 km;

5) konny:

- Łódzki Szlak Konny – przez obszar Parku przebiega częściowo odcinek 12 i 13 pętli zewnętrznej szlaku liczącej prawie 1500 km. Odcinki te w SpPK przebiegają na trasie: Rzeczyca – Ponikła –Inowłódz – Zakościele – Królowa Wola – Spała – Brzustów – Ośrodek Hodowli Żubrów – Smardzewice i liczą około 36 km.

6) Ścieżka przyrodnicza „ Lasy Spalskie” – rozpoczyna się przy Domu Leśnika w Spale i prowadzi przez rezerwat leśny Spała do pomnika (obelisku) św. Huberta. Składa się z ona z 7 przystanków prezentujących największe walory rezerwatu w formie opisów i rysunków. Ścieżka umożliwia samodzielne poznanie gatunków roślin i zwierząt chronionych, prezentuje potęgę lasu, rzeki oraz zależności wszystkich elementów ekosystemu.

7) Ścieżka edukacyjno – historyczna „ Śladami Oddziału mjr Hubala” – Ścieżka składa się z 8 tablic przystanków, opisujących działania i historię hubalczyków. Przystanki w dużej mierze związane są z miejscami przebywania i działalności oddziału. Ścieżka poprowadzona jest głównie lasami od Dęby w okolicach Opoczna poprzez Poświętne i dalej Wólkę Kuligowską, Mysiakowiec, Ponikła, Kozłowiec, zaś kończy się w Anielinie, gdzie stoi Szaniec majora Henryka Dobrzańskiego "Hubala".

ZPKWŁ

Na podstawie art. 19 ust. 1 pkt 3 Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r. (Dz. U. Nr 151, poz. 1220 – jednolity tekst z 16 września 2009r.), �3 i �6 Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz. U. Nr 94, poz. 794 z 2005r.) oraz art. 29 – 32 i art. 39 – 43 rozdziału 3 Ustawy z dnia 3 października 2008r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227) przystąpiono do sporządzenia projektu planu ochrony dla Spalskiego Parku Krajobrazowego w jego granicach. Celem opracowania jest zapewnienie ochrony wartości przyrodniczych, kulturowych, społeczno-gospodarczych i określenia warunków prowadzenia gospodarki przestrzennej na obszarze Parku zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz sformułowanie obowiązujących zasad dotyczących kształtowania i ochrony środowiska w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz innych opracowaniach projektowych.

ZPKWŁ

Najważniejsze wartości kulturowe i krajobrazowe stanowią świadectwa długich tradycji osadniczych w dolinie rzeki Pilicy, a więc: stanowiska archeologiczne, obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków lub do ewidencji Konserwatora Zabytków, miejsca pamięci narodowej, układy przestrzenne historycznych miejscowości, tradycje ludowe oraz wynikające m.in. z powyższych uwarunkowań zróżnicowanie typów krajobrazu, decydujących o swoistym charakterze Parku.

Należą do nich:

• obszary ochrony archeologicznej, obejmujące stanowiska archeologiczne sięgające epoki żelaza w późniejszym okresie lateńskim w czasie wpływów rzymskich. Spośród nich 7, zlokalizowanych w rejonie Ciebłowic Dużych (gm. Tomaszów Mazowiecki), zostało wpisanych do rejestru zabytków. Kolejne 45 znalazło się w ewidencji Konserwatora Zabytków. Związane są one z miejscowościami: Inowłódz i Żądłowice w gminie Inowłódz; Ponikła-Fryszerka, Ponikła-Studzianna i Anielin w gminie Poświętne;
• obiekty nieruchome, wpisane do rejestru zabytków lub do ewidencji Konserwatora Zabytków, do których należą: zabytek techniki – most na Pilicy w Spale (gm.Inowłódz) z 1936r oraz 2 parki zabytkowe – w Spale (gm.Inowłódz) z XIXw oraz w Grotowicach (gm.Rzeczyca) z XVIIIw (najcenniejsze zabytki związane są z najstarszymi miejscowościami: Inowłodzem i Rzeczycą, jak również: Spałą, Poświętne-Studzianną, zlokalizowanymi poza granicami Parku, w jego otulinie, lecz silnie oddziaływującymi na jego terytorium);
• obiekty sakralne, zabytki techniki oraz obiekty budownictwa świeckiego, wpisane do ewidencji Konserwatora Zabytków, w tym: kapliczka rzym.-kat. w Spale (gm.Inowłódz) z lat 1877-1878; młyny wodne we Fryszerce, Studziannej-Poświętne oraz Stefanowie w gm. Poświętne; spichlerz w Grotowicach (gm.Rzeczyca); domy mieszkalne z XIXw i początku XXw w Teofilowie (gm.Inowłódz) – 2 obiekty, Łęgu (gm.Rzeczyca) oraz Stefanowie (gm.Poświętne) – po 1 obiekcie;
• miejsca pamięci reprezentowane przez kompleks bunkrów z okresu II wojny światowej (lata 1940-1941);
• układy przestrzenne historycznych miejscowości, takich jak: Inowłódz, Zakościele, Spała, Teofilów w gminie Inowłódz; Anielin i Mysiakowiec w gm.Poświętne; Grotowice w gm.Rzeczyca;
• krajobrazy naturalne o wybitnych walorach przyrodniczych – leśny i przyrodniczo-widokowych – dolinny oraz krajobrazy kulturowe o wysokich i średnich walorach naturalnych – rolniczy (uprawowy) w obrębie równin, stoków, wzniesień oraz rolno-leśny.

ZPKWŁ

Głównym celem funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt, które uważa się za cenne (znaczące dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy) i zagrożone wyginięciem w skali całej Europy. Cel ten ma być realizowany poprzez wyznaczenie i objęcie ochroną obszarów, na których te gatunki i siedliska występują. Podstawą jego funkcjonowania są dwie unijne dyrektywy - Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (zwana dyrektywą ptasią) oraz Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (zwana dyrektywą siedliskową). Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 20% powierzchni lądowej. W jej skład wchodzi 849 obszarów siedliskowych oraz 145 obszarów ptasich.

Obszary Natura 2000 na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego

- obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Pilicy” PLB140003, o powierzchni 35 356,3 ha, gminy: Poświętne, Rzeczyca, powiaty: opoczyński, tomaszowski, plan zadań ochronnych Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie i Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 31 marca 2014 roku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Pilicy PLB140003 (Dz.Urz.W.Ł. z dnia 9 kwietnia 2014 roku, poz. 1660);

- specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Dolnej Pilicy” PLH140016, o powierzchni 31 821,6 ha, gminy: Inowłódz, Rzeczyca, Poświętne, powiaty: tomaszowski, opoczyński, plan zadań ochronnych Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie i Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 31 marca 2014 roku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Pilicy PLH140016 (Dz.Urz.W.Ł. z dnia 9 kwietnia 2014 roku, poz. 1661);

- specjalny obszar ochrony siedlisk „Lasy Spalskie” PLH100003, o powierzchni 2 016,4 ha, gmina Inowłódz, Tomaszów Mazowiecki, powiat tomaszowski, plan zadań ochronnych Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 14 lutego 2014 roku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Lasy Spalskie PLH100003 (Dz.Urz.W.Ł. z dnia 20 lutego 2014 roku, poz. 740);

- specjalny obszar ochrony siedlisk „Łąki Ciebłowickie” PLH100035, o powierzchni 475,3 ha, gminy: Lubochnia, Tomaszów Mazowiecki, powiat tomaszowski; plan zadań ochronnych Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 6 lutego 2014 roku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Łąki Ciebłowickie PLH100035 (Dz.Urz.W.Ł. z dnia 10 lutego 2014 roku, poz. 550).

ZPKWŁ

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania (ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku z późniejszymi zmianami - Dz.U. z 2004r. Nr 92, poz. 880)

W Spalskim Parku Krajobrazowym ustanowiono dotychczas 9 użytków ekologicznych:

- bagno śródleśne o powierzchni 0,58 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Królówka oddział 7a, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 1,22 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Królówka oddział 10i, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,44 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Dęba oddział 153c, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,3 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Dęba oddział 153g, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 1,18 ha w Nadleśnictwie Smardzewice, Leśnictwo Giełzów oddział 13i, gmina Opoczno;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,32 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Ceteń oddział 49c, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,6 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Ceteń oddział 52d, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,7 ha w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Ceteń oddział 78f, gmina Poświętne;

- bagno śródleśne o powierzchni 0,3 ha w Nadleśnictwie Smardzewice, Leśnictwo Brzustów oddział 1f, gmina Inowłódz.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionych użytków ekologicznych Rozporządzenie Nr 57/2001 Wojewody Łódzkiego z dnia 17 grudnia 2001 roku w sprawie uznania za użytki ekologiczne (Dz.Urz.W.Ł. Nr 272, poz. 4779 z dnia 29 grudnia 2001 roku).

ZPKWŁ

Na podstawie aktualnego rejestru Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego znajdują się 23 pomniki przyrody (obejmujące pojedyncze obiekty lub grupy drzew):

- dąb szypułkowy „Wojtek” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Luboszewy oddział 240h, gmina Lubochnia – nad starorzeczem rzeki Pilicy; obwód 460 cm.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionego pomnika przyrody: Uchwała Nr V/15/11 Rady Gminy Lubochnia z 28 stycznia 2011 roku w sprawie uznania drzew za pomniki przyrody (Dz.Urz.W.Ł. Nr 62, poz. 550);

- dąb szypułkowy „Grześ” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 264g, gmina Inowłódz; obwód 340 cm;

- dąb szypułkowy „Radek” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 264g, gmina Inowłódz; obwód 340 cm;

- dąb szypułkowy „Marcin” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 264g, gmina Inowłódz; obwód 320 cm;

- 9 dębów szypułkowych „Dęby Olimpijskie” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 265j, gmina Inowłódz; obwody: 330 cm, 300 cm, 310 cm, 240 cm, 220 cm, 270 cm, 210 cm, 300 cm, 340 cm;

- sosna zwyczajna „Krysia” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 265j, gmina Inowłódz; obwód 250 cm;

- sosna zwyczajna „Marysia” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 265j, gmina Inowłódz; obwód 295 cm;

- 2 sosny zwyczajne „Na Szczudłach” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 271k, gmina Inowłódz; obwody: 160 cm, 180 cm;

- wiąz „Pawełek” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 291h, gmina Inowłódz; obwód 215 cm;

- dąb szypułkowy „Gniewko” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 287g, gmina Inowłódz; obwód 320 cm;

- dąb szypułkowy „Karol” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 287g, gmina Inowłódz; obwód 380 cm;

- dąb szypułkowy „Bożydar” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 287g, gmina Inowłódz; obwód 350 cm;

- dąb szypułkowy „Maciek” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 285f, gmina Inowłódz; obwód 410 cm;

- dąb szypułkowy „Maksymilian” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 285f, gmina Inowłódz; obwód 460 cm;

- dąb szypułkowy „Dominik” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 261f, gmina Inowłódz; obwód 370 cm.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionych pomników przyrody: Uchwała Nr XVI/95/2011 Rady Gminy Inowłódz z dnia 29 grudnia 2011 roku w sprawie uznania za pomniki przyrody drzew rosnących na terenie Gminy Inowłódz w Oddziałach Lasów Państwowych Nadleśnictwa Spała (Dz.Urz.W.Ł. z dnia 20 lutego 2012, poz. 561);

- 33 dęby szypułkowe, 1 lipa drobnolistna w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Borki oddział 267, gmina Inowłódz;

- sosna pospolita „kołnierzykowata” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Żądłowice oddział 196, gmina Rzeczyca; obwód 230 cm;

- dąb szypułkowy w Nadleśnictwie Smardzewice, Leśnictwo Sługocice oddział 61j, gmina Tomaszów Mazowiecki; obwód 610 cm;

- 59 dębów szypułkowych[1], gmina Inowłódz, Spała, Grunty Funduszu Wczasów Pracowniczych;

- 2 dęby szypułkowe, lipa drobnolistna w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Żądłowice oddział 168, gmina Rzeczyca, Glina Bażanciarnia.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionych pomników przyrody: Zarządzenie Wojewody Piotrkowskiego Nr 45/87 z dnia 15 grudnia 1987 roku w sprawie uznania za pomniki przyrody (Dz.Urz.W.P. Nr 17, poz. 177 z dnia 30 grudnia 1987 roku);

- 39 dębów szypułkowych „Nad Strugą” w Nadleśnictwie Spała, Leśnictwo Żądłowice oddział 243d, gmina Inowłódz.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionego pomnika przyrody: Rozporządzenie Wojewody Łódzkiego Nr 5/2008 z dnia 25 marca 2008 roku w sprawie ustanowienia pomników przyrody (Dz.Urz.W.Ł. Nr 103, poz. 1009 z dnia 2 kwietnia 2008 roku);

- świerk pospolity w Nadleśnictwie Opoczno, Leśnictwo Dęba oddział 80i, gmina Poświętne.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionego pomnika przyrody: Rozporządzenie Nr 5/98 Wojewody Piotrkowskiego z dnia 3 lipca 1998 roku w sprawie zmiany rozporządzenia dotyczącego uznania za pomniki przyrody (Dz.Urz.W.P. Nr 12, poz. 134 z dnia 3 lipca 1998 roku);

- 5 klonów pospolitych, 5 wiązów szypułkowych, 3 buki pospolite, 3 dęby szypułkowe, jesion wyniosły, lipa drobnolistna w parku podworskim, gmina Rzeczyca, Grotowice, obręb 7 działki 536/2, 536/4; obwody: klony – 240 cm, 230 cm, 290 cm, 230 cm, 250 cm, wiązy – 320 cm, 310 cm, 290 cm, 220 cm, 290 cm, buki – 320 cm, 360 cm, 350 cm, dęby – 420 cm, 320 cm, 330 cm, jesion 410 cm, lipa 430 cm.

Obowiązująca podstawa prawna dla wyżej wymienionych pomników przyrody: Rozporządzenie Wojewody Piotrkowskiego Nr 4/96 z dnia 4 listopada 1996 roku w sprawie uznania za pomniki przyrody (Dz.Urz.W.P. Nr 21, poz. 75 z dnia 8 listopada 1996 roku);

ZPKWŁ

„Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. ( art. 13. 1. Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody).

W granicach Spalskiego Parku Krajobrazowego znajdują się 3 rezerwaty przyrody. Są to: Konewka, Spała i Żądłowice. Łączna ich powierzchnia wynosi 443,80 ha.

Rezerwaty przyrody na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego:

• Konewka - leśny, 99,91 ha
• Spała – leśny, 102,70 ha
• Żądłowice – leśny, 241,19 ha

Rezerwaty przyrody położone w otulinie Parku:

• Jeleń – leśny, 48,97 ha
• Sługocice – florystyczny, 8,99 ha
• Gać Spalska – leśny, 85,89 ha

Konewka, rezerwat leśny, utworzony w roku 1978, obecnie zajmuje powierzchnie 99,91 ha. Głównym przedmiotem ochrony są fitocenozy świetlistej dąbrowy oraz grądu subkontynentalnego. Flora rezerwatu obejmuje ponad 150 gatunków roślin. Dąbrowę świetlistą buduje drzewostan dębowy w wieku od 160 do 260 lat, pochodzący z pierwszego urządzenia Lasów Spalskich w 1820 roku, ochroniony przed wyrębem w okresie kiedy lasy te służyły gospodarce łowieckiej. Występująca tu dąbrowa świetlista należy do najpiękniejszych zbiorowisk leśnych w Polsce. Drzewostany dąbrowy świetlistej charakteryzują się dużą zgodnością składu gatunkowego z naturalnym siedliskiem. Runo rezerwatu jest typowe dla zespołu świetlistej dąbrowy, które tworzą gatunki rzadkie i chronione m.in.  pięciornik biały, dziurawiec skąpolistny, lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna czy miodownik melisowaty. Osobliwością florystyczną tego terenu jest jedyne stanowisko na tereni Parku podkolana zielonawego rzadkiego na terenie woj. łódzkiego storczyka. 

Spała, rezerwat leśny, utworzony w roku 1958, położony jest w sąsiedztwie Spały, na terenie Lasów Państwowych, po obu stronach Pilicy i zajmuje powierzchnie 102,70 ha. Jest przykładem naturalnej fitocenozy leśnej, jaka dawniej panowała w Puszczy Pilickiej. Rezerwat został utworzony w celu zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych, położonego nad Pilicą fragmentu lasu mieszanego o charakterze naturalnym. Przedmiotem ochrony na terenie rezerwatu są lasy grądowe z ponad 200-letnim drzewostanem dębowo-sosnowo-grabowym. Ochroną objęto też wiele innych gatunków drzew, spotkać można także jawory, graby, olchy i świerki. Do osobliwości należy zaliczyć ginący drzewostan jodłowy, występujący tu na granicy zasięgu występowania. W bogatym runie rezerwatu na uwagę zasługują takie gatunki, jak: kokorycz pełna, zawilec gajowy i żółty, przylaszczka pospolita, miodunka ćma, łuskiewnik różowy czy bniec czerwony. Rezerwat jest ostoją rzadkich gatunków grzybów np. ozorka dębowego, lakownicy żółtawej czy związanej z występującą tutają jodłą soplówki jodłowej. Puszczański charakter i specyficzny mikroklimat sprzyja występowania rzadkich i chronionych gatunków porostów, w tym nibypłucnika wątpliwego gatunku wskaźnikowego dla starych, dobrze zachowanych lasów. Rezerwat jest też ostoją ptasią stare lasy grądowe są najważniejszą ostoją dla dzięcioła śreniego i muchołówki małej.

Żądłowice, rezerwat leśny, utworzony w roku 1968 o łącznej powierzchni 241,19 ha,charakteryzuje się niezwykle ciekawymi układami hydrologicznymi i siedliskowymi. Rezerwat znajduje się na terasie doliny Pilicy, która w tym miejscu jest bardzo szeroka i ma urozmaiconą mikrorzeźbę. Urzeźbienie terenu w postaci bardzo licznych, na przemian obok siebie leżących, wzniesień i dolinek oraz wysięki u podnóża wyższej terasy tworzą ciekawe, jedyne w kraju, pasowe układy siedlisk, pokryte całkowicie innymi zbiorowiskami leśnymi. W dolinkach występują bagienne lasy olszowe, a na wzniesieniach bory sosnowe z domieszką świerka, miejsami wyspują również lasy gadowe. Ols w Żądłowicach ma pełną listę gatunków charakterystycznych i właściwą strukturę kępkowo - dolinkową. Ponieważ przez wiele miesięcy w roku dolinki wypełnia woda, rosną w nich rośliny bagienne i wód przybrzeżnych: czermień błotna, gorysz błotny, marek szerokolistny, kaczyniec, turzyca odległokłosowa, karbieniec pospolity i inne. Drzewa, krzewy, paprocie i rośliny typowo leśne skupiają się na kępach, które są wysokie na 1m i mają od 2-3 m średnicy. Kępy powstały z systemów korzeniowych i pni starych olsz. Olsza jest jedynym składnikiem drzewostanu olsu, natomiast wśród podszycia leśnego rośnie tu dużo kruszyny i porzeczki czarnej. Runo tworzy gęsty łan borówki czarnej i brusznicy, gdzie indziej gęsta darń mchów pokrywa glebę, w dużej ilości występują widłaki. Część rezerwatu porasta stary drzewostan sosnowy, w którym miejscami występują wspaniałe okazy sosny o charakterystycznie rzeźbionej kołnierzykowatej korze. Wśród awifauny rezerwatu wymienić warto gatunki związane z podmokłymi lasmi takie jak: samotnik, żuraw czy bocian czarny.

Jeleń, rezerwat leśny, o pow. 48,97 ha, utworzony w 1976 roku. Zachował się tutaj prawdziwie puszczański krajobraz boru sosnowego i świerkowo-jodłowego. Jodła w rezerwacie Jeleń występuje na północnym zasięgu występowania w Polsce. Zachował się tu również fragment starego ponad 200 letniego lasu grądowego z potęrzynmi dębami. Występujące tu dość licznie lasy olchowe graniczą z siecią niewielkich śródleśnych polan, które są znakomitym miejscem do żerowania dla zwierzyny leśnej jak również wpływają na większą różnorodność gatunkową tego terenu. Flora rezerwatu obejmuje 6 gatunków porostów, 45 gatunków mszaków i 248 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich rośliny chronione: widłak jałowcowaty, kruszczyk szerokolistny, czarcikęsik Kluka, podkolan biały. Wśród ptaków warto wymienieć bardzo rzadką na tym terenie muchołówkę małą, samotnika czy coraz częściej spotykanego w naszych lasach malutkiego zniczka.

Sługocice, rezerwat florystyczny utworzony w roku 1984, obejmuje powierzchnie 8.99 ha. Chroniony jest tu żywiec dziewięciolistny – gatunek bardzo rzadki na niżu, którego ojczyzną są górskie lasy bukowe. Ta dorastająca do 60 cm wieloletnia roślina zielna, na tym stanowisku występuje masowo. W kwietniu rozwija swoje liście i biało seledynowe kwiaty, a znika już w końcu maja. Rezerwat jest doskonałym modelem dydaktycznym, gdzie na bardzo małym obszarze można omówić i zrealizować wiele ciekawych zagadnień z zakresu ochrony gatunkowej i ochrony środowiska przyrodniczego. Turystów rezerwat z pewnością urzeknie swym pięknem, kobiercem różnokolorowych kwiatów i nieszablonowym typem lasu, ostro kontrastującym z monotonnymi sośninami, porastającymi w większości przyległe do rezerwatu tereny.

Gać Spalska, rezerwat leśny, powołany w roku 2006, o powierzchni 85,89 ha.Obejmuje on fragment doliny rzeki Gać (dopływ Pilicy) o długości blisko 8 km, między miejscowościami Jasień i Spała. Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych naturalnie wykształconych zespołów roślinnych - głównie łęgu jesionowo - olszowego i olsu porzeczkowego, związanych ze śródleśną rzeką nizinną oraz stanowisk chronionych i rzadkich roślin i zwierząt. Część powierzchni objęta jest ochroną ścisłą, w tym wody rzeki Gać i liczne zbiorniki. Występuje tu wiele rzadkich i chronionych roślin charakterystycznych dla terenów bagiennych takich jak: bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, nerecznica błotna, kosmatka owłosiona, kalina koralowa. Rezerwat też jest ostoją dla wielu ptaków, można tu spotkać m.in. pliszki górskie, które upodobały sobie odcinki rzeki poniżej piętrzeń wody gdzie warunki przypominają im górskie potoki.

ZPKWŁ

W myśl obowiązującej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.

formami ochrony przyrody w Polsce są:

1) parki narodowe;

2) rezerwaty przyrody;

3) parki krajobrazowe;

4) obszary chronionego krajobrazu;

5) obszary Natura 2000;

6) pomniki przyrody;

7) stanowiska dokumentacyjne;

8) użytki ekologiczne;

9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;

10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym

użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:

1) dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;

2) roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;

3) zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;

4) siedlisk przyrodniczych;

5) siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin,

zwierząt i grzybów;

6) tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i

zwierząt;

7) krajobrazu;

8) zieleni w miastach i wsiach;

9) zadrzewień.

Celem ochrony przyrody jest:

1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;

2) zachowanie różnorodności biologicznej;

3) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;

4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z

ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego

stanu ochrony;

5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;

6) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych,

a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;

7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację,

informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

ZPKWŁ

Bezkręgowce

Zwierzęta bezkręgowe są na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego, podobnie jak w faunie całego kraju, najliczniejsze i najbardziej zróżnicowane. Wśród nich najlepiej poznaną grupą są owady lądowe, głównie chrząszcze, motyle, muchówki i błonkówki. Niewiele jest w literaturze danych o występujących tu pajęczakach. Z tej grupy zwierząt na uwagę zasługuje obecność tygrzyka paskowanego Argyope bruennichi - pajęczaka objętego ochroną gatunkową. Stwierdzono go na ugorze pod Królową Wolą - 10 samic oraz na łąkach pod Łęgiem - 2 samice.

Brak jest wyczerpujących informacji dotyczących całości żyjącej tutaj hydrofauny. Dotychczasowe badania dotyczące hydrofauny wykazały obecność w Pilicy 29 gatunków skąposzczetów, 11 gatunków ochotkowatych, 6 gatunków widelnic. W rzece Gaci w pobliżu Konewki odkryto raka szlachetnego (Astacus astacus) należącego do skorupiaków. Dość dobrze rozpoznaną grupą zwierząt bezkręgowych na terenie Parku są mięczaki. Odnotowano tu 4 gatunki małż i 42 gatunki ślimaków.

Gatunki małż stwierdzone na terenie SpPK

• skójka gruboskorupowa (Unio crassus),
• skójka malarska (Unio pictorum),
• szczeżuja pospolita (Anodonta anatina),
• racicznica zmienna (Dreissensia polymorpha)

Gatunki ślimaków stwierdzone na terenie SpPK

• żyworódka pospolita (Viviparus viviparus) - występuje na całym obszarze Parku w starorzeczach,
• żyworódka pasowana (Vivipara fasciatus) - występuje w odcinku ujściowym Gaci, w Pilicy w okolicy Żądłowic,
• zawójka pospolita (Valvata piscinalis) - występuje w stawie we Fryszerce pod Inowłodzem,
• zawójka płaska (Valvata cństata) - występuje na całym obszarze w wodach stojących i w starorzeczach Pilicy,
• igliczek lśniący (Acme polita) - występuje nielicznie w okolicach Żądłowic, Borek,
• zagrzebka pospolita (Bithynia tentaculata) - występuje w Pilicy i jej dopływach,
• białek malutki (Carychium minimum) - występuje na łąkach i zaroślach,
• błotniarka stawowa (Lymnea stagnalis) - występuje w wodach stojących,
• błotniarka pospolita (Stagnicola palustris) - występuje w wodach stojących w rowach,
• błotniarka moczarowa (Galba truncatula) - występuje nielicznie w wodach stojących i wolno bieżących,
• błotniarka uszata (Radix auriculata) - występuje w starorzeczach Pilicy,
• rozdętka pospolita (Physa fontinalis) - występuje w starorzeczach Pilicy, w rzece Słomiance,
• zatoczek rogowy (Planorbarius corneus) - występuje w wodach stojących,
• zatoczek ostrokrawędziowy (Anisus vortex) - występuje w wodach stojących, zarośniętych,
• zatoczek skręcony (Bathyomphalus spitrorbus) - pospolity w wodach stojących,
• zatoczek białawy (Gyraulus albus) - rozpowszechniony w wodach stojących,
• zatoczek lśniący (Segmentina nitida) - występuje niezbyt często w wodach stojących,
• bursztynka podłużna (Succinea oblonoga) - gatunek rzadki występujący w zaroślach, ogrodach, lasach,
• bursztynka pospolita (Succinea putris) - występuje w mokrych zaroślach nad wodami,
• bursztynka Pfeiffera (Succinea pfeifferi) - rozpowszechniona nad wodami stojącymi,
• błyszczotka połyskiliwa (Cochlicopa lubrica) - pospolita w zaroślach, na łąkach,
• poczwarówka popolita (Pupilla muscorum) - występuje niezbyt często na łąkach, trawiastych, ugorach, w ogrodach,
• poczwarówka karliczka (Vertigo pygmaea) - występuje w zaroślach, na łąkach,
• poczwarówka rozdęta (Vertigo aantivertigo) - występuje w zaroślach, wilgotnych drzewostanach,
• ślimaczek gładki (Vallonia pulchella) - występuje na łąkach, w ogrodach,
• wałkówka trójzębna (Jamina tridens) - gatunek bardzo rzadki, występujący na zboczu doliny w Zakościelu,
• świdrzyk lśniący (Cochlodina laminata) - występuje w różnych środowiskach,
• krążałek malutki (Punctum pygmaeum) - gatunek rzadki stwierdzony w Borkach,
• szklarka kryształowa (Vitrea ctystallina) - gatunek rzadki występuje w zaroślach, lasach,
• szklarka obłystek (Zonitoides nitidus) - gatunek dość pospolity w zaroślach, podmokłych łąkach,
• przeźródka szklista (Vitrina pellucida) - występuje we wszystkich środowiskach lądowych,
• ślinik rdzawy (Arion subfuscus) - występuje w lasach iglastych,
• pomrów czarniawy (Limax cinereo-niger) - występuje we wszystkich typach lasów,
• pomrów nadrzewny (Lehmannia marginata) - występuje we wszystkich typach lasów,
• pomrów polny (Deroceras agreste) - występuje na polach, łąkach, w ogrodach,
• zaroślarka pospolita (Bradybaena fruticum) - występuje w zaroślach, lasach,
• ślimak winniczek (Helix pomatia) - gatunek chroniony, występuje w zaroślach, ogrodach,
• ślimak łąkowy (Trichia hispida) - występuje w okolicy Liciążnej.

Entomofauna

Różnorodność warunków ekologicznych na terenie SpPK sprawia, że dogodne warunki do swojego rozwoju znajdują tutaj gatunki południowe, borealne, jak również puszczańskie związane z rozległymi kompleksami leśnymi.

Obecność kserotermicznych terenów wzdłuż brzegów Pilicy, suchych i ciepłych lasów iglastych, sprzyja występowaniu gatunków ciepłolubnych i fauny migrującej z południowo-wschodniej Polski. Do gatunków osiągających w centralnej Polsce swą północną granicę zasięgu, a licznej występujących we wschodniej Polsce zaliczają się gatunki motyli nocnych: postojak wiesiołkowiec (Proserpinus proserpina) i sówka (Eucarta virgo). Występowanie postojaka wiesiołkowca - gatunku chronionego, stwierdzono w dolinie Pilicy, na łąkach pomiędzy Tomaszowem Mazowieckim a Spała. Przykładem gatunku południowego stwierdzonego daleko na północ poza granicą zwartego zasięgu jest śródziemnomorski gatunek muchówki z rodziny bujankowatych - (Cyrthosia marginata), którego liczne okazy stwierdzono na nadrzecznych piaszczystych wydmach w Teofilowie. Innymi gatunkami południowymi wykazanymi w SpPK są: bujanka (Bombylius vulpinus), trzmielówkach (Volucella zonaria), zgiętwa (Paragus haemorrhous), kulibroda (Sphaerophoria rueppellii), Polistes dominulus i Methoca ichneumonides, Anisophilia segetum. Tereny o podłożu wapiennym w rejonie Królowej Woli, Teofilowa, Brzustowa, Inowłodza są ostoją gatunków kserotermicznych. Na obszarach tych wykazane zostały dwa gatunki znajdujące się na liście motyli zagrożonych w Polsce (Głowaciński 1992): frutczak trutniowiec (Hemaris tityus) i bodzieniec bzowiak (Ourapteryx sambucaria).

Na torowisku w Dębie Opoczyńskiej wykryto trzy gatunki kraśników: kraśnika sześcioplamka (Zygaena filipendilae), kraśnika (Zygaena purpuralis), kraśnika goryszkowica (Zygaena ephialtes). Natomiast w pobliżu torowiska Tomaszów Maz. -Radzice zaobserwowano pazia żeglarza - motyla prawnie chronionego.

Reliktem ostatniego zlodowacenia jest występujący na bagnach modraszek bagienniczek (Vacciniia optilete) biologicznie związany z borówką bagienną. Z tym samym środowiskiem związany jest również szlaczkoń północny (Colias palerno), którego od wielu lat na terenie SpPK nie obserwowano. Gatunki borealne reprezentowane są głównie przez muchówki z rodziny bzygowatych. Występują one w lasach łęgowych i na łąkach w dolinie Pilicy na odcinku od „Łąk Henrykowskich" k/ Tomaszowa po rezerwat „Żądłowice". Należą do nich: gnojka (Eristalis oestraceus), gniłun (Helophilus affinis), wyrówka (Cheilosia longula), złocisz (Ortonevra erythrogona), bzyg (Metasyrphus lundbecki). W rezerwacie „Spała" występuje bardzo rzadko spotykany na tym terenie gatunek górski podścianka (Myopa vicaria).

Rezerwaty leśne „Konewka", „Spała", „Jeleń", „Żądłowice" są miejscem przebywania gatunków puszczańskich. Występują tutaj nadzwyczaj rzadkie gatunki muchówek: dziupleń (Xylophagus junki), lwinka (Stratiomys potamida), przyrówka (Oxycera leonina), szałaśnica (Sericomyja lappona), imik (Xylota coeruleiventris). Na uwagę zasługuje obecność na terenie saproksylofagicznych motyli nocnych m. in.; naramiennicy srebrnicy (Spatalia argentina), płochlicy księżycówki (Minucia lunaris), nasierszycy różnobarwnej (Endromis versicolora), wstęgówki jesionówki (Catacala fraxini).

Rezerwat „Spała" wraz z przyległymi terenami leśnymi stanowi najcenniejszy obiekt w Parku. Stwierdzono tu 76 gatunków chrząszczy z rodziny kózkowatych. W naturalnie powstających dziuplach w starych pniach dębów rozwija się tu pachnica dębowa (Osmodrma lassalei), umieszczona w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt". Wilgotne łąki z wysokimi trawami zamieszkują dwa chronione gatunki modraszków: modraszek nausitous (Lycaena nausithus) i modraszek teleius (Lysadra teleius).

Stan poznania owadów SpPK i jego otuliny obejmuje 1262 gatunki (Soszyński 1999).

Kręgowce

Na ogólna liczbę 416 kręgowców, rozmnażających się w kraju z wyłączeniem ryb morskich (Głowaciński 1992), na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono 252 gatunki tj. 60,5% fauny krajowej.

Ichtiofauna

W wodach Pilicy oraz jej dwóch dopływów: Gaci i Luboczanki, w granicach SpPK, stwierdzono obecność 31 gatunków, w tym dwóch minogów i 29 ryb (Penczak 1999). Z wyżej wymienionych gatunków 6 objętych jest prawną ochroną gatunkową. Są to: minóg strumieniowy, minóg ukraiński, szweja (piekielnica), koza, różanka, śliz.

Pilica na obszarze SpPK należy do: krainy - brzany, podkrainy - płoci. Dominantami na tym odcinku Pilicy są płoć i okoń, w dolnym odcinku kiełb. W ostatnich latach obserwuje się wzrost ilości poławianej brzany i klenia, natomiast bardzo rzadko poławiana jest brzanka i świnka. W niektórych starorzeczach okolic Spały, Ciebłowic Małych, Brzegu, Grotowic, spotykana jest różanka i słonecznica. W rzece Gaci najczęściej w połowach wędkarskich, pojawia się płoć, jelec, szczupak i okoń. W prawobrzeżnym dopływie Pilicy - Słomiance, występują miętusy, jelce, szczupaki, a w strumieniu Ceteńka - płoć, szczupak, lin i karaś.

W ostatnich latach Polski Związek Wędkarski podjął działania mające na celu restytucję cennych dla wędkarstwa gatunków. W rejonie Spały Pilica zarybiana jest znacznymi ilościami narybku jazi, brzany, szczupaka, sandacza, lina. Staw w Spalę zarybiany jest narybkiem amura, karpia, lina, karasia złocistego i jazi.

Herpetofauna

Na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono 13 gatunków płazów oraz 5 gatunków gadów. Wszystkie gatunki objęte są ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001r.).

Płazy należą do grupy zwierząt ściśle związanych ze środowiskiem wodnym. Zasiedlają przede wszystkim doliny rzek oraz zbiorniki wody stojącej. Najbardziej zróżnicowany zespół płazów zasiedla dolinę Pilicy i tutaj też poszczególne gatunki osiągają najwyższe liczebności w okresie rozrodczości jak i po jego zakończeniu. Szczególnie wyróżnia się wschodnia część doliny (Ządłowice - Grotowice -Roszkowa Wola) i zachodnia (Tomaszów - Ciebłowice). Najliczniej spośród płazów na terenie Parku występują: ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba moczarowa (Rana arvalis), żaba jeziorkowa (Rana lessonae), żaba wodna (Rana esculenta), mniej licznej - traszka zwyczajna (Tńturus vulgaris), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), ropucha zielona (Bufo viridis), żaba śmieszka (Rana ridibunda), kumak nizinny (Bombina bombina). Gatunkiem bardzo rzadkim na terenie SpPK jest ropucha płaskówka (Bufo calamita). Jej stanowisko stwierdzono w wiejskim stawie w Brzegu.

Wśród gadów najliczniejsze są jaszczurka zwinka i zaskroniec, które zasiedlają cały obszar parku, natomiast najrzadszym gatunkiem jest żmija zygzakowata spotykana na torfowiskach i wilgotnych łąkach, w miejscach rzadziej uczęszczanych przez ludzi.

Awifauna

Ptaki są najlepiej poznaną gromadą kręgowców występujących na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego.

Występuje tu 158 gatunków lęgowych oraz 61 gatunków nielęgowych. Najcenniejszymi miejscami, w których skupia się najwięcej najrzadszych gatunków jest dolina Pilicy oraz stare drzewostany. Na obszarze Parku w dolinie Pilicy i na Błotach Brudzewickich dość licznie występuje derkacz - gatunek zagrożony w skali światowej. Z listy gatunków zagrożonych na całym lub w znacznej części swojego areału europejskiego, a stwierdzonych na tym terenie należy wymienić: bąka bączka, bociana czarnego, bociana białego, błotniaka stawowego i łąkowego, kropiatkę zielonkę, żurawia, rycyka, rybitwę rzeczną, lelka, zimorodka, dzięcioła zielonosiwego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, skowronka borowego, świergotka polnego, jarzębatkę, muchołówkę małą, gąsiorka i ortolana. W większości są to gatunki chronione przez prawo międzynarodowe w ramach Konwencji Berneńskiej i Konwencji Bońskiej oraz Dyrektywy Rady Wspólnoty Europejskiej dotyczącej Ochrony Dzikich Ptaków.

Różnorodność środowisk tu występujących (rozległe łąki, bogate agrocenozy, wszelkiego typu lasy, środowiska wodne) powoduje, że wiele gatunków ptaków znajduje tutaj odpowiednie warunki do żerowania i odpoczynku. Pola okolic Inowłodza, Poświętnego i Luciąży, charakteryzujące się dużym rozdrobnieniem upraw, występowaniem na miedzach szpalerów krzewów i pojedynczych drzew, skupiają w okresie przelotów jesiennych olbrzymie zgrupowania ptaków, głównie wróblowatych, krukowatych oraz drapieżnych. Największe ilości osiągają wówczas: zięba, dzwoniec, skowronek, pliszka siwa, kwiczoł, grzywacz, szpak, świergotek łąkowy, makolągwa, trznadel, gawron, kawka oraz z ptaków drapieżnych: krogulec, myszołów, błotniak zbożowy, pustułka.

Obszar SpPK i jego otuliny stanowią znaczącą ostoję dla migrujących i zimujących ptaków w skali regionalnej. Dolina Pilicy, począwszy od Łęgu w kierunku wschodniej granicy województwa i dalej, poza nią, do Michałowa (woj. mazowieckie) jest ostoją ptaków o znaczeniu krajowym, uznaną przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Ten fragment doliny Pilicy jest jednym z elementów tworzących ekologiczną sieć NATURA 2000.
Stwierdzono tu 56 gatunków biologicznie związanych z siedliskami wilgotnymi i bagiennymi. Występują tu m.in.: nurogęś, krzyżówka, łabędź niemy, czajka, czapla siwa.

Teriofauna

Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono występowanie 50. gatunków ssaków. Stanowi to 79% teriofauny Niziny Mazowieckiej (63 gatunki), i 57 % teriofauny Polski (88 gatunków z wyłączeniem wód przybrzeżnych Bałtyku). Bytowaniu zwierząt na tym terenie sprzyjają duże kompleksy leśne oraz liczne doliny rzeczne.

Spośród występujących tu gatunków 26 objętych jest ochroną prawną na podstawie Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska z dnia 26 września 2001 r., a 12 gatunków podlega ochronie wynikającej z prawa łowieckiego.

Godne uwagi są rzadko spotykane w Polsce, a występujące na terenie SpPK, nietoperze: nocek Bechsteina, nocek Brandta, nocek wasątek i borowiaczek. Są to gatunki występujące w dużych kompleksach leśnych, których dzienne kryjówki znajdują się w dziuplach drzew lub w przypadku nocka Brandta i nocka wąsatka w budynkach. Nocek Bechsteina i borowiaczek należą do gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 1992). Dwa gatunki tych ssaków osiągają w SpPK północną granicę zasięgu. Są to: nocek duży i nocek Bechsteina. Miejscem szczególnie ważnym dla nietoperzy na terenie Parku jest zespół schronów kolejowych w Konewce. W okresie hibernacji stwierdzono tu 8 gatunków nietoperzy, spośród których nocek duży, nocek Natterera i gacek brunatny umieszczone są na Europejskiej Czerwonej Liście Zwierząt i Roślin Zagrożonych Wyginięciem w Skali Świata. Ponadto stanowiska nietoperzy odnotowano: nad rzeką Słomianką na wysokości mostu kolejowego, nad rzeką Słomianką na wysokości mostu na drodze Inowłódz - Brzustów, nad stawem w pobliżu gajówki w Ceteniu, nad stawem w oddz. 102 nadl. Smardzewice, nad śródleśnym stawem w oddz. 131 nadl. Opoczno, nad śródleśnym stawem w oddz. 134 nadl. Spała, w pobliżu rzeki Luboczanka na wysokości Małej Woli, nad rzeką Gać w pobliżu gajówki Jasień.

Wszystkie żyjące w Polsce nietoperze podlegają ochronie w ramach Konwencji Berneńskiej (Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk), którą Polska ratyfikowała. Nietoperze objęte są również ochroną w ramach Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), również ratyfikowanej przez Polskę. W ramach tej Konwencji istnieje „Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie" (ratyfikowane przez Polskę), które nakłada na państwa sygnatariuszy obowiązek ochrony nietoperzy i ich siedlisk, popularyzacji i edukacji, ochrony nietoperzy przed środkami ochrony roślin i drewna oraz instytucji odpowiedzialnej za dostarczanie informacji na temat ochrony i kontroli nietoperzy na terytorium danego państwa).

Rząd: owadożerne - stwierdzono 5 gatunków tych ssaków. Większość z nich związana są z obszarami wilgotnymi (łąki, olsy, brzegi wilgotnych lasów). Rzęsorek rzeczek żyje w pobliżu większych zbiorników wodnych. Gatunki te nie są zagrożone, choć ich liczebność może się zmniejszać ze względu na obniżanie się wilgotności terenu.

Rząd: zającokształtne - stwierdzono 2 gatunki. Zając szarak występuje na terenie całego Parku, królik znany jest ze stanowiska pod Brudzewicami.

Rząd: gryzonie - stwierdzono 15 gatunków. Wśród stwierdzonych gatunków uwagę zwraca liczne występowanie bobra europejskiego w dolinie Pilicy. Jest to gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek wydobyty z zagrożenia dzięki działaniom ludzi. Środowiska wilgotne zamieszkuje nornik północny, a obfitujące w zbiorniki wodne piżmak i karczownik. W środowisku pól i ugorów w pobliżu Królowej Woli i Glinnika odnotowano chomika europejskiego. Pozostałe gatunki z tego rzędu są pospolite na terenie całego Parku.

Rząd: drapieżne - stwierdzono 9 gatunków. Wydra, gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt występuje nad wodami, głównie: nad Pilicą w okolicy Spały i Inowłodza, na rzece Gaci w okolicy zbiornika Szczurek, na rzece Słomiance, na stawach pod osadą Ceteń. Z rodziny łasicowatych najliczniejsza jest łasica łaska występująca zarówno w lasach, miejscach otwartych jak i w pobliżu ludzkich siedlisk. W otoczeniu człowieka przebywa również tchórz, który swoje kryjówki zakłada często w składach drewna wśród gospodarstw. Gronostaj najczęściej przebywa w dolinie Pilicy.

Rząd: parzystokopytne - stwierdzono 5 gatunków. Najliczniejsza jest sarna, którą odnotowano we wszystkich nadleśnictwach, mniej liczny, ale występujący na terenie całego Parku jest jeleń. Najrzadszym gatunkiem z rodziny jeleniowatych jest łoś, wędrujący wzdłuż doliny Pilicy. Ostatnio przebywa na terenie nadleśnictwa Smardzewice. Ostojami daniela są leśnictwa Borki, Brzustów, Wytoka, Jasień, Konewka. W okolicach Spały obserwowano białe osobniki tego gatunku. Licznym i powszechnie spotykanym gatunkiem w SpPK jest dzik.

W otulinie Parku, na terenie Nadleśnictwa Smardzewice, w pobliżu gajówki Książ, znajduje się Ośrodek Hodowli Żubrów. Od 1976 roku znajduje się on pod zarządem Kampinowskiego Parku Narodowego. Ośrodek położony jest w starodrzewiu sosnowo - dębowym z domieszką brzozy, grabu i olszy. Starodrzew powyżej 120 lat stanowi 70% drzewostanów. Ta lokalizacja stwarza warunki najbardziej zbliżone do warunków w naturze. Zwierzęta same zdobywają pokarm, dokarmiane są tylko podczas dłużej trwających, niesprzyjających warunków atmosferycznych. Obecna powierzchnia Ośrodka wynosi 72,4 ha. Przebywa w nim 25 żubrów nizinnych z linii białowieskiej. Zwierzęta po osiągnięciu odpowiedniego wieku trafiają do ogrodów zoologicznych lub są wypuszczane do wolno żyjących stad. Takie są między innymi w Białowieży i Bieszczadach.

ZPKWŁ